N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

50

---

14-rasm. Qoplovchi epiteliylar
(Aleksandrovskaya bo‘yicha, sxema):
I
-
bir qavatli (oddiy) epiteliylar; I I
-
ko ‘p qavatli epiteliylar;
a - bir qavatli yassi (skvamoz); b - bir qavatli kubsimon; v — bir qavatli
primasimon (silindrsimon); g - bir qavatli ко ‘p qatorli primasimon tukchali-
tebranuvchi (yolg'on k o ‘p qavatli); g - 1-tebranuvchi hujayralar;
g — 2-tebranuvchi tukchalar; g — 3-oraliq (almashtiruvchi) hurayralar;
d — shoxlanmaydigan ко ‘p qavatli yassi (skvamoz) epiteliy; d — 1-bazal qavat
hujayralari; d - 2-tikanli qavat hurayralari; d — 3-yuza qavat hujayralari;
e-shoxlanadigan ко ‘p qavatli yassi(skvamoz) epiteliy; e—a — bazal qavat;
e—b — tikanli qavat; e~v — donador qavat; e—g - yaltiroq qavat; e—d — shox
qavat; j - o ‘tib turuvchi epiteliy; j —a — bazal qavathujayralari;
j —b — oraliq qavathujayralari; j ~ v — qoplavchi qavathujayralari;
Z 
— biriktiruvchi yumshoq to ‘qima; i — qadahsimon hujayra.
J 
z
51

---

15-rasm. Bir qavatli yassi epiteliy x 400 ko'z pardasi
epiteiiysidan olingan:
1 — yassi epitelial hujayralar; 2 — hujayralar oralig‘i;
3 — pigment kiritmali sitoplazma; 4 — yadro yoyi
kamchiliklarga qaramasdan (ko‘p qatorli silindirik epiteliy o‘z 
biologik xossalariga ko‘ra, ko‘p qatlamli epiteliyga yaqin tursa- 
da, uni bu tasniflash bir qatlamli deb hisoblaydi) ancha qulaydir, 
Bu tasnifga ko‘ra epiteUylar ikki guruh: bir qatlamli va ko‘p qatlamli 
epiteliylarga bo‘linadi.
EpiteUy va uning ostida joylashuvchi biriktiruvchi to ‘qima 
orasida asosiy (bazal) membrana bor. Bu membrana hosil bo‘lishida 
har ikkala qo‘shni joylashgan to‘qima ishtirok qiladi. Bir qatlamli 
epiteliylarda barcha hujayralar o'zlarining bazal uchi bilan ana 
shu membranaga tegib tursa, ko‘p qatlamli epiteliyda bazal 
membranaga tegib turuvchi hujayralar qatlami ustiga bu membrana 
bilan aloqador bo'lm agan hujayralar bir necha qatlam b o lib
joylashadi.
Epiteliy to‘qimasi — biriktiruvchi hujayralar yordamida boglan­
gan oraliq hujayralardan tuzilgan bolib, asosli membranada yotadi. 
Barcha epiteliylarda qon tomirlar bolm aydi va ular biriktiruvchi 
to ‘qimaning kapillyarlari orqali oziqlanadi. Ulaming hammasi 
uchta asosiy hujayrali qavatlardan iborat (ektodemia, endoderma, 
mezoderma). Ektoderma asab tizimini, terining tashqi qavatini
52

---

va epidermani tashkil etadi. Endoderma nafas olish tizimi va ovqat 
xazm qilish tizim ini ta ’minlaydi. Ektoderm a va endoderm a 
embrional biriktiruvchi to'qim a (mezenxima), ekzokrin va endo- 
krin bezlarini shakllantiradi.
Ekzokrin bezlari sekresiyasi kanalchalar yordamida epiteliyning 
tashqi tomoniga chiqaruv yollar tizimi orqali chiqariladi. Endokrin 
bezlarida kanal b o lm a y d i. Sekretor hujayralar orolchalari 
biriktiruvchi to'qimada joylashadi, ajralmalarini mahalliy kapillyar- 
lar qavatiga va to'gvridan-to'g'ri qonga ajraladi qaysikim uni kerakli 
organga olib boradi.
Mezodermadan kelib chiqqan epiteliy yupqa yassi (skvamoz) 
membrana ko'rinishida plevra!, peritoneal va perikadial tana 
bo'shliqlarini qoplaydi. Yurak, qon va limfa tugunlarini qoplaydi- 
ganmezodermali epiteliy-endoteliy deb ataladi.
Siydik --jinsiy tizimi mezodermadan hosil bo'lgan, jinsiy tizimi, 
buyraklar va siydik kanallarining ko'plab epiteliy membranari 
mezodermal kelib chiqishga ega. Hamma epiteliy membranalari 
regeneratsiya va qayta tiklanish qobiliyatlariga ega. Zararlangan 
va olgan hujayralar qo'shni hujayralar tomonidan almashinib, 
membrana qoplamasi butunligi tiklanadi. Epiteliy oddiy bo'lib, 
bir qavatdan iborat bo'ladi, yoki qatm a-qat yoki ustm a-ust 
joylashishi mumkin.
Oddiy yassi epiteliy uzluksiz davom etadigan bir qator silliq 
hujayralar qavati bo'lib, juda zich joylashgan va ularning chega- 
ralarini yorug'lik mikroskopida ко'rish qiyin. Qon tomirlarini 
qoplovchi endoteliy va tana bo'shliqlarining mezoteliyida o'zak 
hujayraning qalin qismidan bo'rtib chiqadi. Oddiy kubsimon 
epiteliy yagona hujayralar qatlamidan iborat. H ar bir hujayra 
ko'ndalang kesimda kvadrat shaklida bo'lib markaziy o'zakka ega. 
Proporsiyadagi ba’zi kichik o'zgarishlar past kubsimon va baland 
kubsimon ko'rinish berishi mumkin.
M isollar tuxum don, qalqonsim on bez va sut bezlarini 
qoplamalarida topilishi mumkin. Oddiy ustunchali epiteliy — qalin 
membrana hosil qilgan, asosiy o'zakli uzun oltiburchak hujayra­
laming uzluksiz yakka qatori hisoblanadi. Bu hujayralar ko'pincha 
ixtisoslashagan bolib ko'pincha aniq o'ziga xos vazifani bajaradi.
53

---

Sekretor epiteliyda hujayralar shilimshiq modda ishlab chiqaradi 
va moylash va himoya vazifasini olaydi: misollar oshqozonda va 
servikal kanalda topilishi mumkin. Ingichka ichakning bo‘shliq 
yuzasi mikrotukcha o ‘simtalari bilan yo l-y o 'l chegara hosil qiladi 
va so‘ruvchi yuzani kengaytirib funksional adaptatsiyani ta ’m in­
laydi. Ularga yaqin turgan bokalsimon hujayralar shilliqni ajratib, 
m e m b ra n a n i n a m h o ld a u sh la b tu r a d i va xazm q ilish
komponentlaridan himoya qiladi1.