N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

teri osti qavati
faqatgina tuyoq aylanasida va jiyagida 
yaxshi rivojlangan.
Tirnoq 
uch qismdan iborat: tirnoq aylanasi, timoq devori va 
kaft qismi. Tirnoq aylanasi terining tirnoqqa oladigan joyi 
hisoblanadi. Tirnoq aylanasining epidermisi va chin terisi 
III
barmoqning ariqchasiga kirib boradi va u yerda timoq kapsulasining 
ildizi kirib turadigan tirnoq ariqchasini hosil qiladi.
Timoq devori yoki timoq yuzasi deb ham ataladi.
Tirnoqning kaft qismi — ingichka y o l shaklida timoqning 
kaft tomonida joylashadi.
Timoqning bu uchala qismi timoqning shox kapsulasini va 
chin terisini hosil qiladi.
Changallar 
o‘zgargan keratinlashgan epidermisdan tuzilgan 
bo'lib, har bir barmoq, shu jumladan, rudimentar barmoqning 
distal yoki uchinchi falangi uchini qoplaydi. Ular distal falangni 
yurganda himoyalaydi va yer bilan ushlanishni ta ’minlaydi. 
Warning changallari yo‘g‘on va kuchlidir, mushuklarda esa 
ingichkaroq, ammo olkirroq bolib, qurol sifatida qollanadi.
Tinch sharoitda mushuk changallarini ikkinchi va uchinchi 
falanglardan boshlanadigan elastik paychalar yordamida teri 
cho‘ntaklariga tortib turadi. Mushukning barmoq muskullari 
qisqarib elastik paychalar taranglashadi va changallar tashqariga 
chiqadi.
190

---

Har bir changal epiderniisning Guitoji chegarasi deb ataladigan 
ixlisoslashgan sohasidan o‘sadi, u esa teri burmasining ostida yotadi. 
Changal ikkita qattiq, ikki tomonlaridan qisilgan bo‘lib, ularning 
orasi yumshoqroq shoxsimon modda bilan to ‘lgan. Changal 
negizidagi derma tomirlarga boy bo‘lgani sababli changal kalta 
kesilganda osonlikcha qonaydi. Changal to‘xtamasdan o‘sadi, 
me’yorda ishqalanish esa ulami o‘sib ketishiga qo‘ymaydi. Ammo, 
ko‘pchilik itlarning changallari haddan ziyod o‘sib ketib, doira 
shaklida qayriladi va barmoq yumshoqlariga qadalishi mumkin. 
Alohida e’tibor rudimentar barmoqlarga qaratilishi kerak, chunki 
ular yerga tegmaydi va tabiiy ishqalanmaydi
.1