N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

♦ Jinsiy hujayralar (gametalar)
Tuxum hujayra (oon - yunon., ovum - lot. tuxum) hamma 
hayvonlarda nisbatan yirik hujayra hisoblanib, ko'pincha yumaloq 
shaklga ega, o'zak, o'zakcha organellalar va ko'p m iqdorda 
sitoplazmasi bor. Tuxum hujayra sitoplazmasida oqsil tabiatli 
kiritma - sariq modda uchraydi va bu moddaning miqdoriga 
asoslanib tuxum hujayralar klassifikatsiya qilinadi. Sariq moddasi 
kam tuxum hujayralar — oligoletsital (oligos-kam, lecithos-sariq 
modda), sariq moddasi o'rtacha miqdordagi tuxum hujayralar — 
m ezoletsital (m esos-o'rtacha) va sariq moddasi ko'p tuxum 
hujayralar - poliletsital (polys-ko'p) tuxum hujayralar farq qilinadi.
Sariq moddaning sitoplazmada joylashishiga ko'ra, izoletsital 
yoki gomoletsital (isos, homos-bir xil, o'xshash) tuxumlar (bunga 
oligoletsital tuxumlar misol bo'ladi), teloletsital (telos-oxiri) 
tuxumlar (bunga mezo— va poliletsital tuxumlar misol bo'ladi) 
va sentroletsital (ayrim hasharotlar tuxumi) tuxumlar uchraydi. 
Izoletsital tuxumlarda sariq modda sitoplazmada bir tekis tarqalgan, 
teloletsital tuxumlarda qutblardan biriga, sentroletsital tuxumlarda 
esa markazga to'plangan bo'ladi.
Tuxum hujayralaming bir yoki bir necha pardasi bo'lib eng 
birinchisi xususiy parda yoki birlamchi parda deyiladi. Birlamchi
28

---

parda tuxum hujayra sitoplazmasi (tuxum hujayra moddasi) hiso- 
biga hosil bo‘lgan. Bu parda barcha hayvonlar tuxum hujayralariga 
xos b olib, vitellin parda deyiladi 
(6-rasm).
Ikkilamchi pardalar tuxumdonning tuxum hujayrani o£rab 
turuvchi hujayralari ~ follikulyar hujayralar hisobiga hosil boladi. 
Bu pardalar tuxum hujayra o‘sayotgan va rivojlanayotganda unga 
oziq moddalar yetkazib berish uchun xizmat qiladi. Sut emizuv- 
chilar tuxumining yaltiroq pardasi (zona pellucida) va nurli toji 
(corona radiata) ikkilamchi pardalardir. Nurli tojni parda hisob- 
lamasa ham b oladi, chunki u follikulyar hujayralardan iborat. 
Yaltiroq pardaning ichki qismi neytral, tashqi qismi kislotali 
mukopolisaxaridlaiga boy.
Uchlamchi pardalar tuxum hujayra tuxum yolidan o'tayot- 
ganda, tuxum yo‘lidagi bezlar ishlab chiqaradigan sekret hisobiga 
hosil boladi. Masalan: qushlar tuxumini qoplab turuvchi po‘choq, 
p o ‘choq osti p ardalar va tuxum oqsili uchlam chi pardalar 
hisoblanadi. Taraqqiy qilayotgan em brion oqsilning tarkibiy 
qismlarini va hatto tuxum po‘chog‘idagi mineral moddalami ham 
o‘zlashtiradi.
Tuxum hujayrada animal (yuqorigi) va vegetativ (pastki) 
qutblar farq qilinib, tuxum hujayra otalangach, hosil bo lg an
zigotaning maydalanishi animal qutbdan boshlanadi, chunki bu 
qutbda sariq modda nisbatan kamroq boladi.