N. A. Egamberdieva

Metallarning  xususiyatlarini  aniqlang
 
(Charxpalak  texnologiyasi)
№ Metall  nomi
Temir
M is
Bronza
Oltin
1
Eneolit
2
Qattiq
3
Egiluvchan
4
Tarkibida qalay 
bor
5
Sovuq xolda  ishlov 
berilgan
6
1530  S da eriydi
7
1084 Sda eriydi
8
700-900 Sda 
eriydi
9
Rudadan olingan
10 Tarkibi
o‘zgarmaydi
u
Qolipda ishlangan

---

12
Dam berish uslubi 
q o ‘llaniladi
13
Qimmatbaxo
14
Tabiatda kam 
uchraydi
15
Tabiatda ko‘p 
tarqalgan
16
M il.av.XIY asrda 
k ash f etilgan
17
Iloxiylashtirilgan
18
Tangalar ishlangan
19
M il.av.IY  ming 
yillikda kashf etildi
20
M il.av.IlI ming 
yillikda kashf etildi
'
9-12 to ‘g ‘ri javob "qoniqarli"
13-16 to ‘g‘ri javob "yaxshi"
17-20 to ‘g‘ri javob  "a’lo"
2-§.  S k if va  saklar  madaniyati
T em ir  davri  boshlarida  O rol  bo'ylari,  Q ozog'iston  cho'llari,  Qora 
dengiz  bo‘ylari,  Kaspiy  orti  va  janubiy  Sibir  hududlari  dashtlarida 
ko'chm anchi 
chorvador 
qabilalar 
iste’qomat 
qilishgan. 
Yozma 
m anbalarda  ko'rsatilishicha, 
bular  kimmeriy,  skif,  sak,  massaget, 
savrom at, sarmat qabilalari  boMgan.
Y ozm a  va  modiy  m anbalarida  ularning  turmush  tarzi  va  urf-odatlari 
haqida  to'liq  ma’lumot  berilgan.  Ko'chmanchi  qabilalardan  moddiy 
yodgorlik sifatida m o zo r-q o ‘rg ‘onlar saqlanib qolgan.
T em ir  davridan  boshlab,  k o ‘chmanchi  qabilalar  orasida  mulkiy 
tabaqalanish 
boshlangan. 
Buni 
mozor-qo‘rg‘onlardagi 
topilmalar 
tasdiqlaydi.  Katta  hajmdagi  mozor-  qo‘rg‘onlar  badavlat  sardorlariga 
tegishli  bo‘lib,  u  erdan  qurol  aslaxa  va  turli  qimmatbaho  buyumlar 
topilgan.  Kichik  m o zo r-q o ‘rg ‘onlar  esa  oddiy  aholiga  tegishli  boMib, 
m a’lum  miqdorda  o ‘qlar  va  z e b -   ziynatlar  bor,  ba’zilarida  esa  umuman 
hech  nim a uchramaydi.
Bugungi  kunda  s a k la r  Orol  bo‘yi,  shimoli-sharqiy  0 ‘rta  Osiyo, 
Q ozog ‘iston  va janubiy  S ibir  hududlarda  yashagan,  degan  fikrlar  ilmiy

---

adabiyotlarda  mavjud.  Saklaming  turm ush  tarzi,  urf-odati  to‘g ‘risida 
m a’lumotlar  Eron  axomoniylari  qoya  tosh  bitiklarida  saqlanib  qolgan 
(Bexistun  yozuvi,  Nakshi-Rustam,  Persopol  saroyi  releflari  va  bq.da). 
Qozog‘iston  hududida  yashagan  saklar  ko'chm anchi  chorvachilik  bilan, 
Sirdaryo  oralig‘i  va  janubiy  QozogMston  hududida  yashagan  saklar 
dehqonchilik  bilan  shug‘ullanganlar.  Mil.avv.VII-1II  asrlarda  sak  
qabilalari  ittifoqi vujudga kelgan.
K o‘chmanchi 
qabilalarda 
hunarm andchilik 
nihoyatda 
keng 
rivojlangan.  Qimmatbaho  metallarga  nihoyatda  mohirona  ishlov 
berganlar.  Ularning  bunday  ishlash  uslubi  fanga  «hayvoniy  uslub»  d eb  
kiritilgan. 
Bunga  sabab  turli  bezak-taqinchoqlar,  idishlar  va  harbiy 
qurolami  yasashda  hayvonlar tasvirini  aniq  va  o ‘z  navbatida  m urakkab, 
naqshindor qilib yasashgan.  Sak va skiflar yaratgan madaniyat bir biriga 
o'xshash  bo‘lsada,  skiflar  madaniyatida  yunonlam ing  ta’siri  seziladi. 
Shuningdek,  saklar uchi  uzun (70sm.ga yaqin)  qalpoq  va uzun  chakm on 
kiygan.  Tasvirlarda  u  tizzadan  past  qilib  aks  ettirilgan.  Oyoq  kiyimlari 
uzun ko‘njli etik boMgan.  Skiflar tasvirida ular uchi  qayilgan qalpog‘da, 
ba’zan  qalpoqsiz  bo‘lib,  sochi  elkaga  tushib  turgan  xolda  tasvirlangan. 
Oyoq  kiyimlari  kalta  ko'njli  boMib,  oyoqning  to‘pig‘idan  boylab 
qo‘yilgan.  Keng shalovar ishton kiyganlar.
Gerodot  o ‘zining  asarida  massagetlar  haqida  toMiq  m a’lumot  berib, 
o ‘tgan.  Arxeologik  tadqiqotlar  sak  va  m assagetlam ing  bir  xil  m adaniy 
jarayonda  ishtirok  etganligi  ko‘rsatdi.  Shu  sabab,  ilmiy  adabiyotlarda 
«sak-massagetlar madaniyati» termini  ishlatiladi.
Sak  qabilalaridan  Tagisken,  Uygarak,  Issiq  va  Chiliktin  qo‘rg‘onlari 
saqlanib qolgan.
Tagisken  m o zo r-q o ‘rg ‘onlari  Orol  dengizining  sharqiy  qism ida 
joylashgan.  U  erdan  70dan  ortiq  m o zo r-q o ‘rg‘onlar  topilgan  boMib, 
ulardan  38  tasi  o'rganilgan.  Tadqiqotlar  jarayonida  ularning  ba’zilari 
bronza  davriga,  ba’zilari 
ilk  temir  davriga  oid  ekanligi  aniqlandi. 
Tegisken  m ozor-qo‘rg‘onlari  murakkab  konstruksiyali  monumental 
inshootlar  bo‘lib,  yirik  hajmdagi  xom  gMsht  va  yog'ochdan  qurilgan. 
Ular o‘z shakllariga ko‘ra o ‘tovga o ‘xshaydi.
Mozor  - q o ‘rg‘onlaming  har  biri  urug‘  oqsoqoli  yoki  qabila 
boshlig‘iga  tegishli  bo‘lib,  ularning  ichidan  sopol,  bronza.  oltindan 
ishlangan  buyumlar  va  hayvon  suyaklari  topilgan.  Hayvon  suyaklari 
qurbonlikka  so‘yilgan  hayvon go‘shtining  bir qismi  bo‘lib,  chorvadorlar 
odati bo‘yicha uni  marxum bilan birga q o ‘yishgan.

---