m,
qalinligi
5m,
ular o‘rtasidagi yoMakning kengligi 2,5
m.
Q al’ada bitta darvoza
boMgan. Uning old tomonida to‘g‘ri to ‘rtburchakli bir necha aylanali
murakkab inshoot qurilgan. Darvoza oldida bir necha aylanma
yoMakdan iborat qilib qurilishi dushmanga qal’a ichkarisiga to‘g‘ri kirib
borishiga imkon bermagan. Aylanma yoMakka kirgan dushman devor
ustida turgan o‘qchilar zarbasiga duch kelgan. Bunday darvozaoldi
murakkab m udofaa inshooti qadimgi Xorazm shaharlarining barchasi
qurilgan.
Shahar ikkita m ahallaga bo‘linib joylashgan. S.P.Tolstov fikricha,
qal’ada m ingga yaqin aholi iste’qomat qilgan. Q aFa devorlarida burjlar
yo‘q, lekin m udofaa uchun ko‘p sonli. Shahar markazida ibodatxona
shinaklar qo'yilgan. Shinaklaming qal’ani mudofaa qilishda va
dushmanga zarba berishda ahamiyati katta boMgan. Yonboshqa’ada
shinaklar nayzaga o ‘xshash uchli boMib, ikki qator qilib qurilgan. Bu
qal’a Xorazm davlatining sharqiy tomonidagi harbiy chegara shahar-
lardan biri boMgan.
M il.aw . II asrning ikkinchi yarmida 0 ‘rta Osiyoning shim oli-
sharqidan ko‘chm anchi yuechji (tohar) qabilalarining kirib kelishi va bu
joylardan o ‘rnashishi natijasida yangi m adaniy o ‘zgarishlar boshlandi.
Ular tashkil qilgan ulkan Kushonlar davlati Baqtriya hududidan to
Ganga daryolari hududigacha etib borgan. Qadimgi Farg‘ona hududida
D avan d av lati, X orazm va Sug‘d hududlari Q a n g ‘ d avlati tarkibida
boMgan. Q ang‘ davlatiga saklar asos solgan. Mil.av II-mil. I asrlarda
Q ang‘ davlati yanada rivojlandi va Xorazm erlari ham shu davlat
tarkibiga kirgan. Q ang‘ davlati tashkil topganda uning markaziy Choch
boMib, bu erda poytaxt shahar Qanqa (Kangdiz) joylashgan edi. Qadimgi
Choch hududida antik davrga mansub 97 ta yodgorlik topilgan boMib,
shulardan 23 tasi shahar harobasidir.
Q an q a
Toshkent
viloyatining
Oqqo‘rg‘on
tumani
hududida
Ohangaron daryo hududida joylashgan. Yodgorlik m il.aw . Ill- mil. XII
asrlarga oid. Q anqa xitoy yozma manbalarida Bityan, o‘rta asrlarda
Harashkent nomi bilan atalgan. Yodgorlik dastlab 1898 yilda Turkiston
arxeologiya havaskorlar to ‘garagi a ’zolari tomonidan topilgan. XX
asrning 60-70 yilllarida O ‘zbekiston respublikasi FA Arxeologiya
instituti tom onidan tadqiqot ishi olib borildi. Qanqa to‘g‘ri to‘rtburchak
shaklida qurilib, umumiy maydoni 200 ga. Bir necha qator mudofaa
devori va xandaklar bilan o ‘ralgan. Shahar ark, uchta shahriston va
rabotdan iborat. U erdan kumush va mis tangalar, oltin va qimmatbaho
toshlardan ishlangan taqinchoqlar, sopol haykalchalar, ostodon, mehnat
qurollari va devoriy suratlar topilgan. Mil. XII asrda Ohangaron daryosi
o ‘zanining o ‘zgarishi tufayli suvsiz qolib harobaga aylangan.
Qadimgi davr m e’moriy obidalarida tasviriy san’at keng qoMla-
nilgan. Masalan, D alvarzintepa ibodatxonasining Baqtriya xudolariga
bagMshlangan devoriy sur’atlari, Fayoztepa va Qoratepa Budda
ibodatxonalaridagi devoriy suratlar, Tuproqqal’a va Erqo‘rg‘on devoriy
rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Lekin tasviriy san’at monumental
san’atning ustivor yo‘nalishi hisoblanmagan, u haykaltaroshlik bilan
bog‘liq holda rivojlangan. Haykaltaroshlikning asl nam unalari Shimoliy
Tohariston va Xorazm madaniyatida o ‘zining yorqin ifodasini topgan.
Baqtriya-Toharistonda
eng
qadimgi
haykallar
kompozitsiyasi
X olchayon
saroyidan topilgan. Xolchayon
Surxondaryo viloyati
Denov tumanida joylashgan. U ikki
qismdan
iborat. Arxeologik
tadqiqotlar Qorabog‘tepa va Xanaqotepada olib borildi. Bu erdan 9
xonali xokim saroyi topildi. U asosan xom g‘ishtdan qurilgan. Mazkur
saroyning to‘rt ustunli ayvoni va katta zali tasviriy san’at va
haykaltaroshlik namunalari bilan bezatilgan. H aykallam ing asosiy qismi
kushon podsholari (Geray)ga bag‘ishlangan, ular tarkibida yuechjilar
birga boshqa etnos vakillari boxtariylar ham bor. X alchayon haykallari
saroy devorining uch tomonini egallagan. Unda a ’yonlar va kurash
sahnasi, teatrlashgan mavzu, ya’ni og‘ir gulcham barlam i k o ‘tarib turgan
bolalar haykallari, aktyor byustlari, muzika asboblarini tutgan ayol
haykallari va boshqalar. Kompozitsiya markazida podsholik xomiysi -
Afina, Gerakl, Nika (Yunon xudolari)ning siymolari tasvirlangan.
A yritom Termizdan 18 km sharkda Amudaryo soxilida joylashgan.
1932 yilda bu erda topilgan tosh rasmlami M .E.M asson o'rgangan. 1933
yilda maxsus ekpediciya uyushtirildi. Ayritom - ibodatxona harobasi
b o '
lib, bu
erda asosan oxaktoshdan yasalgan haykallar topildi.
Havkallarda soz chalayotgan ayollar tasvirlangan, budda diniga oid
haykallar ham topilgan. XX asrning 60-70 yillarida 0 ‘zbekiston
San'atshunoslik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlarini davom ettirdilar.
Natijada
fo rt,
buddizm dini kompleksi, qabr va baktriya yozuvi boMgan
hayka liar guruhi topilgan.
Baqtriyada buddizm davlat dini darajasiga k o ‘tarilgach, Budda
haykaltaroshlik san’ati ma’naviy hayotning mazm uniga aylandi. Bularni
Dalvarzintepa. Fayoztepa, Ayrtom, Qoratepa va boshqa yodgorliklarda
ko'rishim iz mumkin. Baqtriya-Toharistonda buddizm ni qabul qilgan
mahalliy ustalarning professional maktabi shakllanadi
Shimoliy Baktriyaning eng katta ibodatxonasi Term iz yaqinidagi
Q o ra tep a yodgorligi hisoblanadi. Yodgorlik dastlab B.Ya.Staviskiy
tomonidan o‘rganilgan. Bugungi kunda bu erda turli soha mutaxassislari,
yapon olimlari tadqiqoti ishlarini olib borishmoqda. Bu erda sakkizdan
ortiq inshootlar majmuasi ochib o‘rganilgan. Har bir bunday inshoot
yoMak - -ayvonlar o‘rab turgan to‘g ‘ri to'rtburchakli katta hovli va er
ostiga qurilgan inshootlardan iborat. Xonalardan Budda haykali,
buddizm ga xos inshoot-stupalar topilgan.
B archa stupalar bir xil qurilgan. Ularning asosi to'rtburchak bo‘lib,
uning ustiga silindirsimon inshoot qurilgan, uning usti gumbazsimon
tarzda b o ‘lgan. Ustiga yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o ‘matilgan.
Langarda toshdan yasalgan bir necha soyabon boMgan. Soyabonlar
muqaddas daraxt ramzi boMib, buddistlar uni chatra deb atashadi. Shu
daraxt soyasi ostida Budda o ‘zining g ‘oyalarini ishlab chiqqan.
Er
ostiga qurilgan inshoot bilan er ustiga qurilgan inshoot bir biri bilan
bogMiq boMgan. Ular zinalar orqali birlashtirilgan. Koratepa ibodatxo-
nasining devorlariga diniy mazmundagi rasmlar va ibodatxonani
qurilishda hom iylik qilgan insonlaming
rasmlari solingan. Rasmlar
katta m ahorat bilan chizilgan va o ‘sha zamonning diniy mafkurasini
o ‘zida aks ettiradi.
Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qoratepaning
shim oliy qism idan mahobatli stupa topildi. Uning faqatgina tagkursisi
saqlanib qolgan.
1968 yili yuqoridagi ibodatxonadan 2-3 km shimoli-sharkda
F ay o ztep a ibodatxonasi topilgan, hozirda u toMa o ‘rganib chiqilgan.
Fayoztepa vihara tipidagi ibodatxona ekanligi isbotlangan. U uch
qism dan iborat boMib, har birida hovli boMgan, ularning atrofida uylar
joylashgan. Ibodatxonaning markaziy qismida
diniy m arosim lar
o ‘tkazilgan. Ikkinchisi qismi monastir, uchinchisi esa xo‘jalik ishlariga
moMjallangan inshootlar boMgan. Markaziy qismda yaxshi saqlangan
stupa topilgan. M arkaziy qism ning ayvonidan loy va ganchdan yasalgan
Budda, uning safdoshlari-badisatvalarning haykallari topilgan.
Ular
qizil rang va tilla suvi bilan bezatilgan. Devorlarga diniy marosim
rasmlari tasvirlangan boMib, ularda hayotiylik izlari ko‘rinadi. Oq
marm ar va alebastrdan ishlangan haykallar ham topilgan. 1972 yilda bu
erdan oq m arm artoshdan yasalgan muqaddas Badxi daraxti tagida
o'tirgan Budda va tik turgan ikki ruxoniy haykali topilgan.
Q oratepa va Fayoztepa rasmlari Xindistondagi ibodatxonalar qurilishi
va uning rasm laridan farq qiladi, lekin Sharqiy Turkiston va Uzoq
Sharqdagi ibodatxona va rasmlarga yaqin. Shuning uchun
ham
buddizm 0 ‘rta Osiyodan mazkur hududlarga tarqalgan degan xulosaga
kelingan. Lekin, Xitoy va Olmon olimlari Budda dini Sharqqa 0 ‘rta
Osiyo orqali kirib bormagan, degan fikrdalar.
1971
yilda Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumanida D alvarzintepa
yodgorligi ochildi. U m a’muriy bino qoldiqlari, kulollar yashaydigan
xonalar tadqiq etildi. Dalvarzintepadan ikki yarusli xum donlar ham
topilgan. Topilgan ashyolar kulolchilik yuksak darajada boMganligini
ko'rsatadi.
1972
yilda Dalvarzintepadan 115 ta oltin
buyum lardan tashkil
topgan xazina
topilgan. Mil. II-III asrlarga oid m azkur xazinadan
sirg‘a, bilakuzuk, kamarband, uzuk,
oltin shodasi, sopol idishlar,
haykalchalar, taqinchoqlar, tangalar, shaxmat donalari topilgan.
Dalvarzintepa atrofida ibodatxonalar boMib, ularning harobalaridan
buddizmga oid turli haykallar topilgan. Dalvarzintepadan ancha uzoq
boMmagan joyda Kushon davriga oid qabriston ochildi. U nda odam
suyaklari, sopol idishlar, taqinchoqlar, tangalar olindi.
U ning eng
pastki qatlamida murdalar xumga k o ‘milgan. Tozalangan suyaklam ing
borligi uni zardushtiylarga xos ekanligini bildiradi. B unga o ‘xshash
qabristonlar Tojikistondagi Tulhar, Ko‘kqum, Oriqtov, Turkma-
nistondagi Babashov qabristonlaridir. Tulhar qabristonidagi 350 g o ‘rdan
219 tasi o ‘rganilgan.
Bu erdagi go‘rlar laxad va yorm a shaklida.
OMiklami yasatib, boshlarini shim olga qaratib ko‘mganlar. Qabrlarga
sopol idish, taqinchoq, qurollar ham ko'yilgan.
1972
yilda Angor tumanidan 16 gektami egallagan
Do'stlaringiz bilan baham: |