N. A. Egamberdieva


ikkinchi  taraqqiyot  bosqichi



Download 6,31 Mb.
Pdf ko'rish
bet61/99
Sana16.01.2022
Hajmi6,31 Mb.
#373528
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   99
Bog'liq
2 5278661355363112465

ikkinchi  taraqqiyot  bosqichi 
b o ‘lib, 
X IV -X V  asrlami o‘z ichiga oladi.  Buni  tadqiqotchilar 
uyg'onish  davri
 
deb baholaydilar.
Rivojlangan o‘rta asming birinchi  taraqqiyot bosqichida  Som oniylar 
olib  borgan  markazlashtirish  siyosati  mamlakatning  iqtisodiy  jihatdan 
yuksak darajada rivojlanishiga sabab  bo ‘ldi.  Shaharlar o ‘sdi  va  ulam ing 
iqdisodiy  savdo  aloqalari  m ustahkam landi.  Masalan,  arab  tarixchi  va 
geograflarining  ta’kidlashicha,  birgina  Choch  va  Iloqda  50  dan  ortiq 
shaharlar  bo‘lgan.  Shaharlarda  hunarmandchilikning 
kulolchilik, 
shishasozlik,  temirchilik,  yog‘och  va  terini  ishlash  hamda  to ‘qima- 
chilik  sohalari  rivojlangan.

asr 
oxirlarida 
M ovarounnahrda 
qoraxoniylar 
hukm ronligi 
o ‘matildi.  Qoraxoniylar  som oniylam ing  mamlakatni  boshqarish,  pul 
zarb  etish  va  boshqa  an’analarini  davom  ettirganlar.  Ammo,  oltin 
dinor  zarb  qilmaganlar.  Arab  tarixchilari  Yoqut  va  Ibn  X avkal- 
laming  yozishiga  qaraganda,  B uxoroda  savdoda  dirham  ishlatilgan, 
dinor  esa,  tovar  sifatida  sotilgan.  Bu  davr  madaniy  hayotida  katta 
o‘zgarishlar  yuz  berdi.  Ilm-fan,  din  va  tasavvuf,  m e’m orchilik  va 
san’at,  musiqa  san’ati  rivojlandi.  XI  asrdan  boshlab  shaharlam ing


ijtim oiy  -   iqtisodiy  qiyofasi  o ‘zgargan.  Shaharlar  hunarmandchilik  va 
savdo-sotiq  markaziga  aylandi.  U lar  hunarmandchilikning  m a’lum  bir 
tarm o g ‘i  bo ‘yicha  ixtisoslashdi.  Aholisining  soni  ham  oshib  borgan. 
Shaharlam ing  tuzilishida  ham  o ‘zgarishIar  kuzatildi.  Ularning  maydoni 
kengaydi,  ark  avvalgidek,  alohida  istehkom  ichida  emas,  balki  shahar 
devori  ichiga  quriladigan  bo‘ldi.  Shuningdek,  rabotlarda  ko‘plab  karvon 
saroylar,  ulgurji, tashqi  savdo  bozorlari  boMgan.  Shaharlam ing qurilish 
rejasi  avvalgidek  saqlanib  qolgan,  ya’ni  shaharlar  to ‘g ‘ri  to‘rtburchak 
shaklida boMib, shahar m arkazida kesishib o‘tgan ikki  k o 'ch a boMgan.
Quva 
shahrining  IX-X  asrlarda  eng  rivojlangan  davri  boMgan. 
Shaham i  arxeologik  jihatdan  o ‘rganishda  B.A.Latinin,  V.D.Jukov,
A .N .B em shtam , 
V.A.Bulatova, 
I.Ahrorov, 
Yu.A.Zadneprovskiy,
B.X.M atboboyevlarning  xizm atlari  katta.  Shahaming  eng  quyi  madaniy 
qatlam i  I-III  asrlarga  oid.  Quvani  muntazam  ravishda  o ‘rganish  1956 
yildan  boshlangan.  1996-1999  yillardaO'zRFA  Arxeologiya  instituti 
tom onidan  tadqiqot  ishlari  olib  borildi.  Shahaming  m il.aw .  V-IV 
asrlarga  oid  topilm alar  topilgan.  Bular  charxsiz  qoMda  yasalgan,  osti 
qism i  yum aloq  idishlar va kulolchilik charxida  ishlangan  yupqa  idishlar 
topilgan.  Ularning  sirtiga  bo‘yoq  bilan  geometrik  naqsh  berilgan.  Ark 
v a  shahriston  V-VII  asrlarda  mudofaa  devori  bilan  mustahkamlangan. 
S haham ing 3  qismi  ham  m udofaa devori  bilan 
0
‘ralgan.  Uning maydoni 
12 
ga.
  boMgan.
X  asrdan  boshlab  Quva to ‘g ‘risida ko‘plab  maMumotlar uchraydi.  Bu 
davrda Quva dahalarga boMingan va har bir dahada markaziy  maydon va 
diniy  m arosim lar uchun  m axsus  xonalar boMgan.  Quvada X-XI  asrlarga 
oid  zarbxona  topilgan.  Tangalarning  bir  tomoniga  qu r’onu  Karimdan 
oyat,  ikkinchi  tomoniga,  Ahm ad  ibn  Ali  nomi  tushirilgan.  U  Quvaning 
X  asr oMlalardagi hokimi  boMgan.
XI  asrda Janubiy Farg‘onada  M arg‘ilon shahrining rivojlanishi  Quva 
shahri  rivojlanishiga  salbiy  ta ’sir  ko'rsatdi.  Quvada  hayot  m o‘g‘ullar 
istilosi  davrigacha davom etgan.
Q uva 
Arki  yodgorlikning  shimoli  -   sharq  tom onida  joylashgan. 
U  m il.a w .  Il-I  asrlarda  qurilgan.  X  asrgacha  m arkaz  faoliyatini 
bajargan.  Undan  keyin  shahar  markazi  rabotga  ko‘chgan.  Shahar 
shahristoni  12  gektami  egallagan.  U  kuchli  m udofaa  devori  bilan 
o ‘ralgan.  Uning  hozirda saqlanib  qolgan  qalinligi  12-15  metr,  balandligi 
6-8  metr,  umumiy  uzunligi  1330  m etr boMgan.  Devorda  burjlar boMgan. 
U ning  atrofi  suv  toMdirilgan  handaklar  bilan 
0
‘ralgan.  1998  yilda  olib 
borilgan 
tadqiqotlar  jarayonida 
shahristonning  yaxshi  saqlangan


darvozasi  topilgan.  Shahristondan  hunarm andchilik  sohalari  aso sid a 
dahalarga  boMingan  va  aholi  uylari  zich  qurilgan.  Rabot  150-200 
gektami  tashkil  etgan.  Bugungi  kunda  u  saqlanib  qolmagan.  R abotda 
bozor,  bogMar,  amirlar  saroyi,  qam oqxona,  hunarmandlaming  uylari 
boMgan.  boMganligini yozma m anbalarda yozib qoldirilgan.
Quva  ustalari  o'zlari  ishlagan  shishalari  bilan  mashhur  boMgan.  U 
erda  o'tkazilgan  arxeologik  tadqiqotlar  natijasida  ko‘plab  sh ish a 
buyumlar topilgan.  Ular  nihoyatda  yupqa  ishlangan  qadah,  atir  sepkich, 
mushk-anbar taratkich,  qon  bosimini  tushurgich-alam bika,  grafin,  a tir -  
upa  idishlari,  tibbiyot  kolbalaridir.  Shishasoz  ustalar  qurilish  oynalari 
ham  ishlab  chiqarganlar.  Ular yasagan  oynalar derazalar va tuynuklarga 
qo‘yilgan bo‘lib, qora ranglilari  ham  uchraydi.
Rivojlangan  o ‘rta asr shaharlarida  yangi  bino  turlari  vujudga  kelgan. 
’Jumladan,  m asjid lar,  m inoralar,  m a q b a r a ,  k arvo n  saroy,  s a r d o b a , 
xonaqoh va boshqalar.
IX  asr boshlarida binolami  qurishda  xom   g 'ish t  va  paxsa  ishlatilgan. 
Keyinchalik 
m a’muriy  va jamoa  binolarini  qurishda  pishiq  gMshtdan 
foydalanila  boshlangan.  Turar joy  binolarini  qurish  ishlarida  esa,  sinch 
va 
paxsa  asosiy  o'rinni  egallangan.  Pardoz  ishlarida  esa,  som onli 
loysuvoq,  ganch,  sirlanmagan  koshin  va  sopol  plitkalardan  foydalan- 
ganlar.  XII  asrdan  sirlangan  koshin  va  m ayo lik a ishlatish  usuli  k a s h f 
etilgan.
IX -X   asrlarda  xom  g‘isht  va  paxsadan  bunyod  qilingan  im oratlar 
turli  holatda  saqlanib  qolingan.  A frosiyobda  Somoniylar  qasrining  b ir 
qismi  saqlangan.  U  nafis  o'ym akorlik  usulida  bezatilgan.  T erm iz 
yaqinidagi  Qirqqiz qal’asi  xom  g ‘isht  va  paxsadan  qurilgan  hasham atli 
boMib,  uning  asosiy  devorlari  bugungi  kungacha  saqlanib  qolgan. 
Bunday  hoi  nihoyatda  kam  uchraydi.  A rxeologlar  bu  qalaning  yaxshi 
saqlanishini 
loy 
qorish 
va 
uni 
ishlatish 
texnologiyasining 
mukammalligida  deb  bilishadi  va  bu  uslub  vaqt  o‘tishi  bilan  unitilib 
ketgan  deb  hisoblashadi.  Qadimiy  X orazm   hududidagi  Qavat  qala  ham  
yaxshi  saqlangan.
Bu  davrda  pishiq  gMshtdan  dastlabki  imoratlar  bunyod  q ilin a 
boshlangan.  Bunga  Buxorodagi  Ism oil  Som oniy  m aq barasini  m isol 
keltirish  mumkin.  Bu  inshoot  Ismoil  Som oniy 
davrida  (873-907  y y.) 
qurilgan.  Bu  maqbara  nafaqat  0 ‘zbekiston,  balki  butun  0 ‘rta  O siyo  
m e’morchiligi 
durdonasi  hisoblanadi.  Im orat kubsimon  shaklda b o ‘lib, 
tashqi  tomonlarining  uzunligi  10  m etrga  yaqin,  ichki  tomoni  7,2x7,2 
metr  boMib,  usti  gumbaz  tarzida  yopilgan.  Binoning  qurilishida


ishlatilgan  asosiy  g ‘ishtning  razmeri 
23x23x3  sm,  kichkina  g‘ishtlar 
12x12x3  sm,  yirik  g ‘ishtlam ing  o'lchami  60x63x6,5  sm  boMgan. 
M aqbaraning  qurilish 
uslubi 
ilk  o ‘rta  asrlardagi 
otashparastlar 
ibodatxonasining olovxonasiga o ‘xshaydi.
Samarqand  viloyati  Tim   qishlog‘idagi  A ra b -o ta   m a q b a ra si  ham  bu 
davrga  oid  diqqatga  sazovor binolardan  biridir.  Bu  maqbarada  dastlabki 
p esh to q   namunalari  uchraydi.  Maqbaraga kirish  bir tomonlama,  peshtoq 
orqali  bo‘lib, u butun sharqiy devomi egallagan.  Peshtoqning ustki qismi 
ravoqlar  bilan  bezatilgan.  A rab-ota  maqbarasi  P.Sh.Zoxidov  fikricha, 
oldin  somoniylar  qasrining  bir  qismi  boMgan  keyinchalik  maqbaraga 
aylantirilgan.
Umuman,  X I-X II  asrlarga oid maqbaralar 0 ‘rta Osiyo hududida ko‘p 
saqlanib  qolgan.  Ularning qurilish uslublari bir-biriga yaqin.  M aqbaralar 
orasida  chodirsimon  gum baz  bilan  yopilganlari  alohida  ajralib  turadi. 
Bu  turdagi  gum bazlar  Pokiston,  Xindiston  va  boshqa  mamlakatlarda 
«gum bazi  turkistoni»  deb  nomlanadi.  Gumbazi  turkistoni  bilan yopilgan 
m aqbaralar  turkum iga 
Qadim gi  Toroz  (hozirgi  Jam bul)  yaqinidagi 
Bobaji  Xotun,  K o‘hna  Urganchdagi  Faxriddin  Roziy  va  Sulton  Tekesh 
maqbaralarini  misol qilish mumkin.
IX -X II  asrlarda  m asjidlar  qurilishiga  ham  alohida  e ’tibor  berganlar, 
chunki  u  islom  dinining  asosiy  g ‘oyaviy  markazi  hisoblangan.  Ular 
xuddi  turar joylardek,  hovli  atrofmi  o‘rab  olgan  ayvon  ko‘rinishiga  ega 
boMgan.  E ’tirof etishlaricha,  Muhammad  payg‘ambar,  dastlab  ibodatgoh 
sifatida onasining  uyidan  foydalangan ekan.  M asjidlam ing bir tomonida 
m ehrob  bo‘lib,  ular  ham   alohida  bezatilgan.  Shuningdek,  masjidlar 
yonida  azon  aytish  uchun  minoralar  bunyod  qilingan.  Lekin  ularning 
ko'pchilik  qismi  saqlanib  qolmagan.  Ko‘hna  Urganch,  Termiz,  Buxoro, 
Vobkent va Jarqo‘tondagi m inoralar bizning davrim izgacha etib kelgan.
Jarqo‘tondagi  m inora  Serakslik usto Ali 
ibn M uhammad tomonidan 
qurilgan.  Uning  balandligi  21,6 

Download 6,31 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   57   58   59   60   61   62   63   64   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish