Н. А. Эгамбердиева археология (ўқув қўлланма)

Мингўрик Тошкент шаҳрининг Шимолий Темир Йўл вокзали ёнидаги Салор каналига яқин жойлашган. Мингўрик ёдгорлиги I–XIII асрларга оид қадимий шаҳардир. Тарихий манбаларга кўра, унинг ҳудуди 35га бўлганлиги аниқланган.
Мингўрик номи қадимий обидага нисбатан XIX асрда берилган. Илгарилари уни махаллий ахоли Афросиёб номи билан атаган. Араб ёзма манбаларида бу шаҳар “Мадинат аш–Шош” номи билан тилга олинса, бошқа ёзма манбаларда “Чоч”, хитой ёзма манбаларида “Дже–Ше” ва “Ши” деб номланган.
Шаҳар қалин пахса ва хом ғиштдан қилинган мустахкам мудофаа девори билан ўралган. Шаҳристон ичида ҳам мустаҳкам мудофаа иншоотларига эга бўлган баланд арк–қаср бўлган. У зинапоялар шаклидаги тўғри бурчакли минораларга эга бўлган. Арк––қаср 0,5 гектарни, шаҳристон 15 гектар майдонни эгаллаган.
Мингўрикда дастлаб 1896 йил Е.Т.Смирнов, Н.С.Ликошин томонидан, 1912 йилда эса Туркистон археология хаваскорлар тўгараги аъзолар томонидан археологик тадқиқот ишлари олиб борилган. Кейинчалик 1920 йилларда М.Е.Массон, 1968 йилларда Тошкент археологик экспедицияси тадқиқот ишларини давом қилдирганлар.
Шаҳарга дастлаб мил.ав.I асрнинг охири ва мил. I асрнинг бошларида асос солинган. Шу вақтда унинг дастлабки мудофаа девори тикланган. Хом ғиштдан тикланган деворнинг қалинлиги 9 метрни ташкил этган. Лекин шаҳарнинг тез ўсиб бориши унинг ҳудудининг кенгайшига олиб келган. Натижада мил. YI асрга келиб, Мингўрик шаҳри Тошкентнинг илк ўрта асрлар даври шахарларидан бирига айланган марказ шаҳри ўрнини эгаллаган ва бу ерда шаҳар ҳокимининг қароргоҳи – қасри бунёд этилган.
Тадқиқотлар натижасида шаҳарда ҳаёт уч асосий даврда давом этганлиги аниқланган:
1-давр мил. I-IY асрларга мансуб бўлиб, бу даврга оид узун йўлакли, икки қаторли қалъа деворлари қолдиғи топилган. Девор ташқарисида тўртбурчак шаклда бурж ва мўлалар бўлиб, уларнинг ораси 12 метрга тенг бўлган. Бу даврда шаҳар ҳунармандчилик ва савдо сотиқ маркази сифатида ном чиқарган.
2-давр Y-YI асрларга оид бўлиб, бунда шаҳар тез суръатларда ривожланиб, ахоли сони ошиб борган. Шу даврда шаҳар арк ва шаҳристонга эга бўлган йирик марказга айланган. YI аср охирларидан эса шаҳар Чочнинг пойтахтига айланган.
3-давр YII-YIII асрларга оид бўлиб, бу давр шаҳарнинг энг юксалган даври бўлган. Бу даврда мухташам сарой барпо этилган. Шу давр саройи бирмунча тўлиқ ўрганилган. Саройда кўплаб хоналар, зал, кенг дахлизлар ва омборхоналардан иборат бўлган. Хона деворлари турли безаклар, ҳайкалтарошлик намуналари билан безатилган. Бу ердан муқаддас оловга сиғиниш билан боғлиқ буюмлар ҳам топилган. Шаҳристондан ахоли турар жойларининг излари, ҳунармандчилик устахонаси қолдиқлари топилган.
Шохрухия шаҳри Тошкент вилояти Оққўрғон тумани Султан Сегизбаев жамоа хўжалиги ҳудудида Сирдарёнинг ўнг қирғоғида жойлашган.
У дастлаб 1876 йилда Д.К.Зацепин ва Н. Пандусовлар томонидан қайд қилинган. 1934 йилда М.Е. Массон, 1970-1980 йиллардан Ю.Ф.Буряков томонидан кенг археологик тадқиқот ишлари олиб борилган. Тадқиқот натижасида шаҳарда 3 та шаҳристон борлиги, илк маданий қатламлари Қовунчи 1 ва Қовунчи 2 даврларида шаклланганлиги аниқланган.
Шохрухия мил.авв. III–II асрларда вужудга келган бўлиб, XVIII асрларгача шаҳарда ҳаёт давом этган. Умумий майдони 400 га. Шаҳар квадрат шаклда қурилган. Шаҳарнинг шимоли-ғарбий бурчагида арк жойлашган. Унинг 25 метри сақланиб қолган. Шаҳарнинг энг ривожланган даври X- XIII аср бошларига тўғри келган. У йирик ҳунармандчилик ва савдо маркази бўлиб, савдо карвонларининг Сирдарёдан кечиб ўтиш фаолиятини назорат қилиб турганлар. XIII асрда мўғуллар томонидан вайрон қилинган. 1392 йилда Амир Темур уни қайта тиклаб, давлатнинг муҳим мудофаа қалъага айлантирган. XVIII асрга келиб, уни Жунғорлар вайрон қилган. Кейинчалик унинг шимоли-шарқий қисмида Қори Шамол Авлиё зиёратгоҳи вужудга келган.
Археологик тадқиқотлар натижасида шаҳар ҳудудидан X-XI асрларга оид ҳунармандчилик буюмлари, кулолчилик печлари, шишасозлик, темирчилик устахоналари топилган.