Н. А. Эгамбердиева археология (ўқув қўлланма)

Ҳисор маданияти тоғли минтақаларда яшаб, асосан ҳайвон овчилиги билан шуғуллаган қабилалар маданиятидир. У Тожикистоннинг тоғли минтақаларида кенг тарқалган. Уларнинг излари 300 дан ортиқ жойдан топилган. Бу маданиятга оид дастлабки ёдгорлик Душанбе шаҳри яқинидаги Ҳисор водийсидан топилганлиги сабабли Ҳисор маданияти номини олган.
Ҳисор маданиятининг ҳарактерли томони, унинг аҳолиси қайроқтош тош қуролларига ўзига хос ишлов беришган. Унинг ишланиш услуби ўрта палеолит давридагига ўхшайди. Сопол идишлар қўлда ишланиб, геометрик нақш берилган.
Археологлар Тутковул маконидан ярим ертўла шаклдаги уй қолдиғини ва 4 та қабрни топиб ўрганганлар. Жасадлар ғужанак ҳолда ётқизилиб, оёқ–қўллари боғланган ҳолда кўмилган. Бу мозорлар Ҳисор маданиятининг сўнгги босқичига тегишлидир.
Худди шу даврда Ўрта Осиёнинг шимолий ва марказий ҳудудларида овчилик, балиқчилик ва термачилик билан шуғулланган неолит даври жамоалари истиқомат қилганлар. Бундай ёдгорлик ХХ асрнинг 30–40 йилларида С.П.Толстов томонидан Амударёнинг қуйи ҳавзасида топилган ва фанга Калтаминор маданияти номи билан киритилган. Ёдгорлик Амударёнинг Оқчадарё ўзанидан чиққан қадимги Калтаминор канали этакларидан топилгани учун шу ном берилган.
Калтаминор маданияти Ўрта Осиёнинг ғарбий ва шимоли–ғарбий томонидаги ерларида кенг тарқалган. Унинг шимоли–ғарбий чегараси Урал дарёсининг ўрта ва қуйи оқимларигача, ғарбий чегараси Каспий денгизигача бориб тақалган. Жанубда Қорақум ва Қизилқум этакларигача, шарқда эса, Орол денгизининг шимолий, шарқий ва жанубий томонидаги қуйи Сирдарёгача бориб тақалади. Қизилқум ва Устюртнинг катта териториясида ҳам Калтаминор маданияти анча кенг тарқалган.
Калтаминор маданиятини ўрганиш жараёнида олимлар унинг ривожланиш босқичларини аниқладилар – Дарёлисой (мил.авв. YI–IY минг йилликларга оид), Жонбос (мил.авв. IY–III минг йилликларга оид) ва Саксовул (мил.авв. III минг йиллик охири –II минг йиллик бошларига оид).
Оқчадарё ҳавзасидан кўплаб калтаминор маданиятига оид ёдгорликлар топилган. Уларнинг 3-4 та манзилгоҳнинг маданий қатлами бузилмасдан сақланиб қолган. Булар Жонбас-4, Қават-7, Толстов манзилгоҳи, Тумек Кичиджик қабристонидир.