N a b ijo n qo dirov

OTA 0 ‘G‘LI EMAS,
ODAM 0 ‘G‘LI BO‘L
0 ‘gay otam ning m arosim lari o ‘tib bo ‘lgach, o ‘z 
uyim izga k o ‘chib ketamiz, deb noto‘g ‘ri o ‘ylagan 
ekanm an. O najonim o ‘z fikrida q at’iy turib oldi.
-
Sen aytganday qilsak, og 'zig a kuchi yetm aganlar 
«Nima qilsayam ikkinchi xotin baribir ikkinchi-da, 
erining chirog‘ini yoqib o ‘tirm ay qochvordi-ya, beta- 
miz», deb ustim izdan m alom at qilmaydimi. Otangni 
yili o ‘tm agunicha hech qayerga jilm aym iz. Aks holda, 
el-ulus oldida uyatga qolamiz.
Onamni y olg‘iz tashlab ketolmasdim. Na iloj, 
o ‘gay otam nikida yashashdan boshqa choram qolmadi. 
0 ‘rtog ‘im Rahmatjon bilan tez-tez k o ‘rishadigan, yana 
oldingiday birga o ‘ynaydigan b o ‘ldik. Bitiruvchi sinf 
b o ‘lganim uchun maktabim ni yana o ‘zgartirgim kelmay, 
qishlog‘im izga velosipedda qatnab o ‘qiy boshladim. 
Zerikarli o ‘tayotgan kunlam ing birida uyim izga mud- 
datidan oldin ozod etilgan Otash kirib keldi. Juda 
quvondik. U otasining vafotini eshitib, indam ay yuziga 
fotiha tortarkan, m a’yus o ‘yga toldi. BoMgan voqeani 
oqizm ay-tom izm ay aytib berdim . - Y em agannikini ellar 
yesin. O chko‘zlik bilan to ‘plagan boyligi oxiri o ‘zining 
boshiga yetibdi-da, - dedi sekingina xo ‘rsinib. Otash 
qam alganidan buyon jilla qursa otasiga qayerdaligini 
aytib, ikki enlik maktub ham bitmadi. Uning savodi 
hamin qadar ediki, oddiygina xatniyam m ondalab yozol- 
masdi, nazarimda. Keldi-ketdi avjiga chiqdi. Huvullab 
qolgan xonadonim iz qayta yorishganday b o ‘ldi. Otash- 
ning soyasiga salom beradigan «shayka»lam ing kuni 
tu g ‘di. «Shef»lar tezda birlashib m alaylaridan o ‘n 
so‘mdan pul y ig ‘a boshladi. A yrim «vechno quruq»lar 
ham k o ‘pga kelgan to ‘ydan chetda qolgisi kelmay 
sherigidan qarz so ‘rar, gapiga ertagayoq «otvechat»
248

---

qilishini aytib alvastining qasamini ichardi. Tez ora- 
da kattagina q o ‘chqor yerga dumalatilib, hash-pash 
deguncha uning jigari qozonga tushdi. M aishat bosh- 
landi. Shovvozlar ichida bir paytlar: Otash kaput! Otash 
o ‘chdi! Qam oqdan endi uning kuli chiqadi! - deya 
shodlikdan baralla hayqirgan, yov qochgandagi botirlar 
ham o ‘tirardi. Ularning paytavasiga quit tushgan, ammo 
lovullab yonayotgan «A langa» atrofida parvona bo ‘lib 
yaltoqlanish bilan ovora-yu sarson edilar.
Ha, ayni dam da Otash ozg'in k o ‘rinsa-da, so‘zlari 
keskir, k o ‘zlari yoshlik shijoatiga to ‘la, sog‘lom tana- 
sida kuch-g'ayrat j o ‘sh urardi. Taqa m o ‘ylovi-yu iya- 
gigacha tushgan «bakenbard»ini hisobga olm aganda 
qam oqdan emas, xuddi harbiy xizm atdan qaytganday 
k o ‘rinardi. Uning yana bir qiziq tomoni, menga notanish 
b o ‘lgan «Bichm et» «N eshtyak» va yana allambalo 
so‘zlam i ishlatishi b o ‘ldi. Siz ham «Bu jinoy at falon 
statyaning falon bandiga to ‘g ‘ri keladi, to ‘rt yildan olti 
yilgacha» qabilidagi iddaolarini takror-takror eshitaver- 
ganingizdan: Obbo, «A langa»si tushmagur-ey... Qonun- 
ning har bir bandini suv qilib ichib yuboribdi-ku, deyi- 
shingiz tayin.
O radan uch-to‘rt kun o ‘tib, keluvchilarning qadami 
ancha siyraklashdi. N onushta qilayotganim izda diqqat 
bilan kuzatdim. Otash chindanam o ‘zgargan gap-so‘z- 
lari-yu o ‘zini tutishigacha boshqacha, nimasi bilandir 
otasigayam o ‘xshab ketardi. U m enga m ehribonlik bilan 
qarab jilm aydi.
- Bugun ikkalamiz N e ’m at akanikiga ziyofatga bo- 
ramiz.
- Qaysi N e ’mat aka?
- Uzumni yegin-u, b o g ‘ini surishtirma. Sunnatni 
bilarm iding?
- Bilardim. Bormi u?
249

---

- Ha, tirik. Hali yana uch yil o ‘tiradi. N e’mat aka 
o ‘sha «chuchila»ning dadasi. U bugun meni m ehm onga 
chaqirgan. Birga boramiz.
Soat o ‘n ikkilarda velosipedga mingashib y o ‘lga 
chiqdik. Otash: «Sen orqaga o4ir. Velikni ju da sog'in- 
ganm an, o ‘zim bir maza qilib m inay», deb rulga yopi- 
shib oldi. U ning kuchi o ‘ziga sig'm as, tobora tezlikni 
oshirar, hay-haylashim ga qaram ay, o ‘z bilganidan qol- 
masdi. Tekis trotuarda o 'q day uchib borarkanm iz Otash 
q o ‘qqis yuqori sakrab egilgan daraxt shoxiga osildi- 
da, oyoqlarini chaqqonlik bilan tepaga ko ‘tardi. N im a 
b o ‘lganiga tushunib ulgurm ay, boshqaruvsiz qolgan 
velosiped ustida ancha narigacha borib qarsillab yerga 
a g ‘anadim. Otash qilgan ishidan quvonib tizzalariga 
urganicha xaxolab kulardi. X ayriyatki, hech qayerim 
lat yem adi. Q ilig ‘i sovuq ham rohim ning kutilm agan 
ahm oqligidan arazlab, uyga qaytib ketm oqchi b o ‘ldim. 
Am m o y o ‘limni to ‘sib yalinavergach, yum shadim . -
Ha-zill, Ha-zi-11, Hazil-lashdim , Jo ‘rajon! - deya har xil 
m uqom lar qilib, oxiri shashtim dan qaytarishga erishdi.
Tum an m arkazidagi g ‘aribgina hovliga kirar ekan- 
miz, qiyshaygan eski so ‘rida o ‘tirgan ikki notanish 
erkak bizni quvonch bilan kutib oldi.
- 0 ‘-ho ‘-o ‘, Pushkinni soqolidan q o ‘yvobsan-ku, 
O tashkov, - dedi ulam ing yoshi kattarog‘i Otashni 
b ag ‘riga bosarkan.
H azil-m utoyibalar bilan kulishib so ‘riga joylashdik. 
Boshiga kichikroq qozonday keladigan d o ‘ppini bostirib 
olgan, qirq yoshlardagi yuvoshgina kishi Sunnatning 
otasi N e ’mat aka ekan. U ham m aning gapini m a’qullab 
jilm ayar, d o ‘ppisi tagidan chiqib turgan ozgina sochini 
o ‘ng tom onga siypalab-siypalab q o ‘yardi. Y onida o ‘tir- 
gan 60 -65 yoshlardagi tim qora otaxon Tolikning bo- 
bosi Toshpolvon to g ‘a ekanligini suhbat asnosida bilib 
oldim. Ismi jism iga monand b o ‘lmagan bu odam ning

---

jussasi kichkina, m o‘ylovi tepaga buralgan, chuvakkina 
k o ‘rinsa-da, birm uncha chayir, o ‘zidan ko‘ra gaplari 
anchayin polvonroq edi. Kiyib yotganidan b o ‘lsa kerak, 
burchaklari y o ‘qolib, dum aloq shaklga kelgan d o ‘ppisi 
ustara bilan qirtishlangan taqir boshiga chippa yopishib 
turardi. Q ariya yoshligida qilgan «sho‘xlik»larini, kim- 
ni qanday qilib «yasagan»larini aytib m aqtanar, nabi- 
rasi Tolik haqida gap ketganda «Ota o ‘g ‘il»da deb 
faxrlanib qo'yardi. Toshpolvon to g ‘a o 'z davrining 
uchar «xuligan»laridan bo'lganini, hozir ham ancha- 
m unchasiga b o ‘sh kelm asligini aytib qoniqdi shekilli, 
N e ’m at akaga qarab: O pkem aysanm i, - dedi. Mezbon 
x o ‘p -xo ‘p deganicha iljayib ichkaridan uch litrli shisha 
bankada qandaydir ichimlik k o ‘tarib chiqdi va to ‘rtta 
piyolaga toMdirib quydi.
- U chtaga quyavering, men ichmayman, - dedim 
qimtinib.
Toshpolvon to g‘a m enga bir baqrayib qaradi-yu, 
m ehm onligim esiga tushdim i, indamadi. M usallas tezda 
sipqorilib, lagandagi pirqi husaynidan gazak qilindi. 
Zum o ‘tm ay yana piyolalar to ‘ldirildi. O tashning nazo- 
ratda ekanligini eslatib, past ovozda unga shivirladim:
- Boshqa ichma.
Bu gapimni qulog‘i ding qariya darrov ilg‘adi.
- Senga aql o ‘rgatayotgan bu jipiriq kim? - dedi u 
O tashga qarab.
- 0 ‘rtog‘im. Beshqayrag‘ochlik.
- Ha, o ‘xshab turibdi. Shu vaqtgacha Beshqayra- 
g ‘ochdan birorta durustroq odam chiqmagan. Hammasi 
so‘fi.
Toshpolvon to g‘aning gaplari k o ‘nglim ga o g ‘ir bot- 
sa-da, indamadim. U m enga tikilarkan, so ‘radi:
- Qaysi m ahallada turasan.
Bizdayam «durustroq» odam lar borligini eslatib qo ‘- 
yish maqsadida: - Odilxon taqsim ing q o ‘shnisiman, -
dedim.
251

---

- Shunaqa degin. Ha. q o ‘shning ju da o4 kir odam. 
O dilxonday tulki bu dunyoda boshqa topilm asa kerak,
- gapida davom etdi to g‘a.
- Bir dovqir ju da qadrdon b o ig a m n iz. U davrlarda 
senlar otangning ham yonidayam y o ‘q eding. Taq- 
sir magazinchi b o ‘lmasidan oldin qassobchilik qi- 
lardi. Shahardagi mol bozordan xarid qilgan q o ‘yu 
echkilarini shaloq M oskvichim ga bosib, jin k o ‘chalar 
orqali uyiga keltirib berardim. 0 ‘sha paytlari balo- 
danam q o ‘rqm asdim -da o ‘ziyam. Oma, xizm atim ga 
yarasha haqim niyam ayam asdi, zang'ar. Har borga- 
nim izda olti-yettita q o ‘y, uch-to‘rtta echkiyam sotib 
olardi. Men ham hech jim yurolm aym an-da... Doim 
tilim qichib turardi. N im a b o ‘ldi-yu... Bir kuni qassob- 
xonasida gaplashib o ‘tirib o ‘z rizqim ga o ‘zim paxta 
tiqdim. Odilxon, har safar bozorga borganim izda bir 
gala echkiyam keltiram iz-u, hech serka g o ‘shti sotga- 
ningizni ko'rm aym an-a, debm an-da men nodon. 0 ‘sha 
kundan boshlab meni «leva»ga tapa-taq boshqa chaqir- 
may q o ‘ydi, yaramas.
Shu payt k o ‘cha eshik tom ondan kirib kelayotgan 
tik qomatli, barvasta kam pirga k o ‘zim tushdi. U keril- 
ganicha yuzlari shishgan, o ‘zidan-da qari kattagina itni 
orqasidan yergashtirib kelardi.
- Shu yerdam isiz, Roza xola, - dedi Toshpolvon 
to g ‘a unga beparvo qarab.
- Shu yerda b o ‘lmay, g o ‘rda b o ‘larmidim. Bir ay- 
lanib keldim -da, polvon.
K am pir to ‘g ‘ri kelib m ening ro ‘param , so ‘rining bir 
chetiga o ‘m ashib o ‘tirdi. K o ‘proq oqayiqqa o ‘xshab 
ketadigan it chorpoyaning oldiga ch o ‘zilib yotib oldi. 
Roza ena tabassum bilan bosh silkib, Otash ikkimiz 
bilan k o ‘rishgan b o ‘ldi-da m enga qarab:
- Otash deganlari senmisan? - dedi.
B arm og‘im bilan Otash tom onga ishora qildim.
252

---

- Y a x s h i keldingm i? Meni T illaqo'zim qalay?
- Z o ‘r! Q am oqdaligini aytm aganda, yaxshi yuribdi.
- M ayii, yigitni x o ‘rozi qam aladi, jiyan.
Beti laganday, bum i g o ‘shtdor bu kam pir Sunnatil- 
laning buvisi, N e’mat akaning onasi b o'lib chiqdi. 
U ning yigitlam ikidan qolishm aydigan m o ‘ylovi, kul- 
rang k o ‘zlaridan asl millatini bilib olish mushkul edi. 
S ho‘rva quyilib, ulfatchilik davom etdi. Roza xola bir 
tekis vino sipqorar, erkakcha so ‘kinib davraga o ‘zgacha 
«fayz» b ag ‘ishlardi. A yollarga xos biror jihati qolm agan 
erkakshoda xotinning o ‘g ‘li lallaygan, b o ‘sh-bayovgina 
ekanligiga ishongingiz kelmaydi. Burishgan aftiga qizil 
yugurgan kam pir yosh bolaning m ushtiday keladigan 
«go‘sht»ni so ‘yloq tishlari bilan uzoq chaynadi. Ilojini 
qilolm agach, q o ‘liga olib tishlab torta boshladi. Har 
cho‘zganida q o ‘lidan sirg‘anib chiqib ketayotgan chan- 
dir lab-lunjlariga borib urilaverganidan serajin yuzlari 
b iф asd a bitta kuchukcha yalasa to ‘yadigan ahvolga 
keldi. Urinishlari sam ara berm agan qariya g o ‘shtdan 
k o ‘nglini uzib, m ehribonlik bilan menga uzatdi.
- Ma, bolam , mana buni yeb q o ‘ygin.
Ahvolni zimdan kuzatib turganim uchun o ‘zimni 
darrov q o ‘lga oldim.
- M en um um an g o ‘sht yem ayman. Yom on k o lra- 
man.
- Y em asang yema. Et yem agan yigit yigitmi?
Roza ena q o ‘lidagi chandirni b eg ‘am yotgan itiga
tashladi. S o‘ngra m ushtugiga moxorka solib tutatga- 
nicha inqillab uyiga kirib ketdi.
A llaqachon chuldirab qolgan N e ’mat aka o ‘pkasi 
to ‘lib: «M enga xotin topinglar. Besh marta uylan- 
sam ham, xotinga yalchim ayapm an. Hammasi ketib 
qolyapti», dedi va xuddi yosh boladay piqillab y ig ‘laga- 
nicha 
uxlab qoldi. Toshpolvon to g ‘aning bir xil 
m azm undagi uzundan uzun hikoyalarini eshitaverib
253

---

zerikdik. Yotgan joyida bir seskanib tam shangan 
N e ’mat akaning do ‘ppisi aylanib dasturxonga tushdi. 
Iye, bu qanaqasi bo ‘ldi. Uning oftob tegmagan boshida 
bittayam tuki qolmagan, o ‘ng tom onga taralganday 
b o iib k o ‘ringan «soch» ustalik bilan d o ‘ppining oldiga 
tikib olingan edi.
«Ziyofat»dan qaytarkanm iz, Sunnat bilan Tolikni 
o ‘ylay boshladim . Ular o ‘z inida k o brganini qilgan 
begunoh qushchalar b o ‘lib tuyuldi.
Yoshlikning eng shirin, qaytarilm as dam larini qa- 
moqda o ‘tkazayotgan ikki shum yetim m a’rifatdan 
yiroq, gum roh ota-bobolaridan andaza olib, shunchaki 
adashgan «O ta-o‘g ‘il»lar edi xolos.
JAVLON
O datda o ‘quvchiga o ‘qituvchilar baho q o ‘yadi. 
M aktabni bitirib, katta hayot m aktabidan dars ola 
boshlagach, beixtiyor ustozlaringga baho bera boshlar- 
kansan. Qaysi muallim o ‘z kasbiga fidoyi edi, qay biri 
senga hech narsa bermadi va hokazo...
0 ‘ninchi sinflar go‘yo m aktabning mutlaq x o ‘jayi- 
nidek, ham m a o ‘zini katta kishilarday tutishga intilardi. 
0 ‘qituvchilar ham bizlarga yosh bola deb emas, xuddi 
o brto g‘i bilan gaplashganday d o ‘stona m unosabatda 
b o ‘lar, boringki, uchirma b o ‘lish arafasidagi o ‘quv- 
chilarda yaxshi taassurot qoldirishga urinishardi.
Har bir elatning o ‘ziga xos bosh kiyimi bor. Am m o 
eng chiroylisi baribir o ‘zim izning d o ‘ppim iz b o ‘lib 
ko ‘rinaveradi k o ‘zimga. Uni m illatim iz faxri, tashrif 
qog‘oziga aylanganidan, Oybek, M irtemir, G ‘afur 
G ‘ulom day zabardast shoir-u yozuvchilarim iz iftixor 
bilan kiyganlarini k o ‘rib havasim keladi. D o‘ppim izga 
b o ‘lgan m ehrim kuehayib, bozordan aynan o ‘shana- 
qasini tanlashga harakat qilaman. Shunday qilib, bosh-
254

---

qa tengdoshlarim qatori men ham kattalarga taqlid 
qila boshladim. Kim bilan gaplashsam , yaqiniga borib 
zimdan bo ‘yimni taqqoslaym an. 0 ‘rtoqlari uylanayot- 
gan kuyovjo‘ralarga hayrat bilan boqib tezroq katta 
b o ‘lishni entikib orzu qilganlarim iz qancha. Yangi 
kurtka kiygan kunim ichki ch o ‘ntagim ga bir quti 
sigaret solib olganim ham esimda. Har safar ichimga 
tortganim da k o ‘nglim aynib, boshim aylanaverdi. 
Oxiri papiros qoldiqlam i chekib yuradigan L atif be- 
zoriga berib qutuldim. B a’zi yigitchalar o ‘ziga zeb 
berish borasida qizlam iyam ortda qoldirardi. Sinfda 
kiyinish b o ‘yicha pinhona m usobaqa boshlandi. Abdu- 
rahim akasining neylon k o ‘ylagini kiyib kelib, ham- 
madan o ‘zib ketdi. J o ‘raqo‘zi hali chiqishiyam gumon 
b o ‘lgan «soqol»ini qirtishlab silliqqina b o ‘lib kelsa, 
Avaz bilan Boqi oshqovoq dars paytidayam qo ‘l 
soatiga term ilib tanaffusni kutardi. A yrim lar sovuq 
tushib qolgan bo ‘lishiga qaram ay, ohori ketib qolgan 
paltosini kiyishdan nom us qilib dildirasa, boshqasi 
m enga o ‘xshab yangi kurtkasini ko‘z-ko‘z qilardi. 
Shu paytgacha chopon, telpagi y o ‘qlar boshiga d o ‘ppi 
yoki qiyiqdan salla o ‘rab yuraveradigan zum rashalar 
orasida asta-sekin yalangbosh yuradiganlari ham paydo 
bo ‘ldi. Sinchiklab qarasangiz, bosh kiyim siz sovuqda 
gezarib turgandan ko‘ra, eski b o ‘lsayam telpak kiygan 
bola yoqim liroq ko ‘rinadi-ku. Xullas, nimani berishsa, 
o ‘shani ustim izga ilib ketaveradigan biz, bolalar, endi 
sal m undayroq kiyimni nazarim iz ilmay, ota-onala- 
rim izga to ‘n g ‘illab tutun qaytaradigan b o ‘ldik.
O ltindan qim m at b o ‘lgan so g‘liqni saqlash tu yg ‘u- 
si o ‘m ini, daydi sham olday o ‘tkinchi, arzongina olifta- 
garchilik, chiroyli ko ‘rinish hissi egallab oldi. Y alang­
bosh yurishni birinchi b o ‘lib Javlon «stilyaga» boshlab 
berdi. U ch o ‘ntagida buklangan d o ‘ppisi b o ‘lishiga 
qaram ay, soch turm agim ni buzadi, deb sira kiygisi
255

---

kelmas, faqat maktabdan chiqib uyiga kirayotgandagina 
noiloj peshonasiga bostirib olardi. Keyingi paytlarda 
yaxshi chiqishib qolganim iz uchun Javlon ikkim iz bitta