N a b ijo n qo dirov

u ch -to ‘rt
kun qolib, to ‘polonni rosa avjiga chiqarishadi. Hoji
194

---

buva qanchalik m uruvvat ko ‘rsatm asin, ular sertanbeh 
choldan o ‘zlarini uzoqroq tutishga uringanlarini seza- 
man. N abiralar avvaliga menga qilinayotgan e ’tibordan 
rashk qilibmi yoki bobolarining mehri b o ‘linishini 
istamaymi, kelayotganim ni uzoqdan k o ‘rib eshikni tam- 
balab oladigan bo ‘lishdi. K attalam ing o ‘z vaqtida ara- 
lashuvidan so‘ng men bilan d o ‘stlashish, m urosa qilish- 
dan boshqa choralari qolmadi.
Keling, shu joyda gapni sal ilgariroqdan boshlasam.
Hamma Hoji buva, Qori dada deya m urojaat qila- 
yotgan bu odam ning asl ismlari M uham m adam in b o ‘- 
lib, Buxoro m adrasasida tahsil olgan, o ‘sm irlik chog‘la- 
ridayoq o ‘ttiz pora Q u r’onni yodlab, qorilik m aqom iga 
erishgan. Y igirm a yoshlarida esa A llohning baytini 
piyoda borib tavo f qilish baxtiga m uyassar b o ‘lgan. 
So‘ngra o ‘z shogirdiga mehri baland b o ‘lgan Akbarxon 
eshon qizlari b o ‘lmish M adinabonuni u kishiga nikoh- 
lab berganlar.
K utilm aganda M uham m adam inning «ko‘z ochib 
ko'rgan» turm ush o ‘rto g ‘i M adinabonu, M uyassarxon 
va M a’rifatxon ismli g o ‘daklarini yetim qilib, hayotdan 
bevaqt k o ‘z yumadi. Bir necha yildan buyon qizlari 
bilan ayolsiz qiynalib yashab kelayotgan shogirdga 
yana ustoz yordam q o ‘lini ch o ‘zadi. 0 ‘z kuyovlarini 
nomaqbul jo yg a tushib, ikki o ‘g ‘ilchasi bilan turmushi 
buzilgan qadrdon j o ‘ralarining qizi Solihabonuga uylab 
qo‘yadilar. 0 ‘sha davrda M uham m adam in 48, Soliha- 
bonu 28 yoshda edilar. Katta o ‘g ‘il Zarifjon otasining 
uyida buvisi bilan qoladi, kichik Zafarjon esa onasining 
qo‘lida o ‘gay ota, y a ’ni Hoji buvanikida voyaga yetadi. 
Bu nikohdan yana bir durkungina o ‘g ‘il dunyoga kela- 
di. U nga M uham m addam in deya ism q o ‘yadilar. B o ‘la- 
digan bola boshidan m a ’lum deganlariday, kichkintoy 
juda ziyrak, aqlli, bilim ga chanqoq b o ‘lib ulg‘aya 
boshlaydi. Hoji buvaning ham m a orzu-um idlari shu
195

---

ikki farzandidan edi. Am m o k o ‘z tegdimi, qo'qqisdan 
falokat yuz berdi. M uham m addam in o ‘n ikki yoshga 
yetganida m ashina urib ketishi oqibatida fojiali halok 
b o ‘ladi. Y urak-bag‘ri kuygan ota-ona alam larini ich- 
lariga yutib, M adinabonudan yodgor b o 'lib qolgan opa- 
singil M uyassarxon va M a'rifatxonlam i birgalashib 
tunnushga uzatadilar. Y agona suyanchlari b o ‘lib qolgan 
injiq Zafarjonni bir emas, ikki bor uylaydilar.
Yilonni asrading necha yil oni,
Ulug ‘ bo ‘lg ‘an sari о ‘sdi ziyoni.
N odon o ‘g ‘il gap k o ‘tarm aydigan to ‘ng, bebosh 
b o ‘lib o ‘sadi. Qilingan pand-nasihatlam i quloqqa ol- 
maydi. Tabarruk xonadonga m utlaqo zid boMgan y o ‘lni 
tanlab, ichkilikka beriladi. B o ia r-b o ‘lm asga to ‘polon 
qiladigan odat chiqaradi. 0 ‘zim dan chiqqan baloga 
qayga boray davoga. Janjallardan bezgan ota-onaning 
tinchi y o ‘qolib o ‘g ‘il k o ‘chadan kelgunicha yurak ho- 
vuchlab o ‘tiradigan ahvolga tushib qoldilar. Navoiy 
bobom iz aytganlaridek:
Nodon-u nojins avlodin kishi bo ‘Isin debon,
Chekma zahmat, yaxshi bo ‘Imas hech kasofat olami.
Kim xo ‘tik birlan kuchukka qancha qilding tarbiyat,
It bo ‘lur, eshak bo ‘lur, bo 'Imaslar aslo odami.
Afsuski, nojins Zafarning asl loyi, hamirturishi 
shunday qorilgan, uning fe ’lini faqatgina g o ‘r tuzatishi 
m um kin edi xolos.
-
M enga uy olib beringlar. A lohida yashaym an, -
deb xarxasha qilavergach, talabni bajarishdan boshqa 
chora qolm aydi. Zafar shu ketganicha qaytib qorasini 
ko ‘rsatm adi. O dam lar mehr bilan talpinadigan bu ziyoli 
xonadonga aka-ukalar um um an qadam bosm as, ular
196

---

o‘sha paytdagi m ashhur ibora «din afyun» deguvchilar 
toifasidan edi. Shunday b o ‘lsa-da, bechora ona topgan- 
tutganini b a ’zan yashirin, b a ’zan oshkora Zafam ing 
uyiga tashirdi.
Ikki o ‘g ‘ildan qator-qator nabiralar b o ‘lishiga qara- 
may, o ‘z «bolajon»lari tilidan bir bor b o ‘lsa-da, buvijon 
degan so ‘zni eshitishga zor Soliha onaning ko ‘zlariga 
yosh qalqiganining sababi ham shu edi.
GAGARIN
Ustozim Y o ‘ldoshali akaning to ‘rt nafar shogirdi 
bo‘lib, ulardan biri m endan bir sin f yuqori o ‘qiydigan 
M hpo‘lat edi. Uni k o ‘pchilik o ‘z nomi bilan emas, 
Gagarin (birinchi kosm onavt uchuvchi) deb chaqirardi. 
U paytlarda bu nom ju d a mashhur, o ‘g ‘illar biror 
yumushni a ’lo darajada bajarsa, «G agarin» deb erka- 
latishardi. М 1ф о‘1а1 novcha, gavdali b o ‘lishiga qara- 
may, n o ‘noq, landavurgina bola edi. X arakteri o ‘zga- 
ruvehan, xayoli parishon, bir qarasangiz o ‘ta aqlli, bir 
qarasangiz qip-qizil naynovga aylanib qolardi. Uni nega 
Gagarin deyishlariga sira tushunm asdim . Otasi M uqim
aka ustoz k o ‘rmagan, har m aqom da y o ‘rg ‘alaydigan, 
palapartish chala «hunarm and»lardan sanalardi. U od- 
diy, aniqrog‘i bir m artalik naqsh solinm agan to ‘ybop 
laganlar yasar, shundanmi, o ‘g ‘lini yaxshiroq kulol 
bo‘lishini istab q o ‘li gul Y o ‘ldoshali akaga shogirdlikka 
bergandi. М 1ф о‘1а1 ehtiyotsizlik qilib o ‘m idan tur- 
ganda yoki o ‘tirm oqchi b o ‘lganida naqshdan chiqqan, 
xumdonga solishga tayyor idishlam i turtib yuborar, 
hatto dastasi bilan sindirib ustaning ta ’bini m untazam
xira qilib turardi. Bundan bezgan ustozim xavotirlanib 
shogirdi har qim irlaganida hushyorlikni talab qilishdan 
charchamasdi.
197

---

A ksariyat ustalar soat to ‘rt-beshlargacha ishlab, uy- 
ga qaytishar yoki choyxonaga borib, palovxo'rlik qi- 
lishardi. Ularning oldida odob saqlab, erkin o ‘tirolmay 
dim iqqan shogirdlar, ozodlikka chiqqan qushday sevi- 
nardilar. Birov yangi o ‘rgangan fokusini k o ‘rsatsa, 
boshqasi usta Ortiqning dastgohiga o ‘tirib charxni ay- 
lantirar, nim anidir yasab hammani qoyil qoldirgisi 
kelardi. A m m o osongina k o ‘ringan bu hunar hali q o ‘li- 
dan kelm asligiga amin b o ‘lgach, bolalikning boshqa bir 
sho‘xliklarini topib, o ‘zini k o ‘rsatishga urinardi.
Shunday kunlam ing birida b o ‘yniga fotoapparat osib 
olgan o ‘rta yoshlardagi kishi, biz, bolalam ing laganlarga 
bezak berishimizni katta qiziqish bilan kuzata bosh­
ladi. Keyin bilsak, bu odam Toshkentdan, biz sevib 
o ‘qiydigan «Gulxan» jum alining maxsus m uxbiri ekan. 
U chaqqonlik bilan chizayotgan naqshlarim ni k o ‘- 
rib, «Yosh hunarm and» tanlovi uchun suratga tushib 
berishim ni so ‘radi. M ayli, - dedim xursandchiligim ni 
yashirolmay. Fotograf antiqa asbobini chiriqlatib rasm- 
ga olarkan, atrofdagi bolalar o ‘z ishlarini tashlab darrov 
tom oshaga y ig ‘ilishdi. K im dir havas, kim dir hasad 
bilan qarayotganini ularning k o ‘rinishidan bilib olish 
qiyin emasdi.
- Buncha quvonm asang, - dedi qayerdandir paydo 
b o ‘lgan M uqim akaning rangi o ‘zgarib.
- Surating chiqqan gazetaga odam lar tualetda ketini 
artadi. Ham m a baravariga kulib yubordi. Kap-katta 
kishining bunday beparda sasishi nafsoniyatim ga qattiq 
botdi.
X ayriyatki, o ‘z ishiga andarm on rasmchi aytilgan 
bem aza gapni eshitm ay qoldi, nazarimda. Chunki u 
keyingi kadrlarga jo y tanlash bilan ovora edi.
0 ‘z ishining piri b o ‘lgan ijodkor fotograf xum donga 
kirib tayyor m ahsulotlarni tashqariga uzatib turishim ni 
iltimos qildi. Kayfiyatim tushib ketgani bois bu taklifni
198

---

keskin rad etib, m en boshqa rasm ga tushm asligim ni 
aytdim va joyim ga o ‘tirib jim gina ishimni davom 
ettiraverdim. Rejasi buzilgan m uxbir nega bunday 
qilayotganimni tushunm ay boshi qotdi. Yuz bergan 
vaziyatdan quvonib ketgan M uqim aka fursatni q o ‘ldan 
boy bergisi kelm ay sarosimalandi. Tezda fotografga 
nim alam idir pichirladi-da, o ‘g ‘liga qarab:
-
Qani, «Gagarin», tezda yuz-qo‘lingni yuv, rasm ga 
tushasan, - dedi.
O g‘zining tanobi qochgan M irpo‘lat bir necha bor 
suratga olindi.
Bu voqeadan uch-to‘rt kun o ‘tib yoshi kattaroq 
shogirdlar katta-kichik bolalam i kurashga chorlab zavod 
hovlisining bir chetidagi ajriqzor m aydonga boshladi. 
« Н а к а т » boshchiligida ikki guruhga boTinib qiyiqni 
navbati bilan bellarim izga b o ‘shroq qilib b o g ‘ladik va 
xash-pash deguncha kurashga kirishib ketdik.
O m adim keldimi, sheriklam i yiqitib G agarin ikki- 
miz finalga chiqdik. M ening b o ‘yim past, uning yelka- 
sidan ham kelmasdim . Q olaversa, MirpoMat men- 
dan anchagina kuchli edi. Shunday b o ‘lsa-da, shartga 
binoan u bilan bellashishga m ajbur edim. O zgina 
tanaffusdan so‘ng qiyqiriqlar ostida hal qiluvchi bahs 
boshlandi. Baquvvat raqibim paydar-pay k o ‘tarib, 
jon-jahdi bilan yerga urishga tirishar, m en ham b o ‘sh 
kelmay har safar oyog ‘im bilan tushishga erishardim. 
Bechora G agarin rosa holdan toydi. Payt poylab bor 
kuchim bilan belidan tortdim -da, chap tom onga qattiq 
siltadim. U m uvozanatni y o ‘qotib gursullab yiqildi. Ne 
ko ‘z bilan k o ‘rayki, M irpo‘lat tagim da hansiraganicha 
qim irlam ay yotardi. Q iy-chuv avjiga chiqdi. 
Bu 
yangilik yoshlar orasida bosh m avzuga aylandi. N im a 
emish... Q iltiriqqina Davronboy devday keladigan 
Gagarinni yerparchin qilganmish... Bu gaplar ayrim 
hangom atalab 
kattalam ing, 
shular 
qatori 
M uqim
199

---

akaning ham q u lo g 'ig a yetib borgan edi. M ashara-yu 
dashnom larga chidolm agan M irp o ia t olishuv halol 
b o ‘lm aganini aytib, o ‘sha kuniyoq «m atch-revansh» 
e ’lon qildi. M en bu holatni tasodifga y o ‘yib, indamay 
yuraverdim . O radan ikki kun o ‘tgach, ishdan keyinga 
moMjallab «jang» haqida m ish-m ish tarqaldi. Gagarinni 
yoqtirm aydigan 
ayrim
bolalar 
ovozini 
pasaytirib 
m enga dalda berar, z o ‘r berib uni, albatta, yiqitishimni 
aytib m aslahatlar berardi. Tom oshabinlar birmuncha 
k o ‘paygan, ulam ing orasida oxirgi paytlarda yoqtirmay 
qolganim M uqim aka ham bor edi. U m enga g ‘araz 
bilan x o ‘m rayib qarab turardi. Badnazar kim saning 
yoqim siz nigohi nafratim ni oshirdim i, kuchim ga kuch 
q o ‘shilganday o ‘zimni yanada dadil, ruhan bardam roq 
seza boshladim. Bu betam iz odam dan alam im ni olish- 
ning ayni pallasi edi hozir.
H amm a hayajonda. Kurash boshlandi.
Raqibim endi shiddatliroq tarzda k o ‘tarib ura bosh- 
ladi. Men hushyorlikni oshirib, yana oyo g‘im bilan 
tushaverdim . U meni havoda aylantirib o ‘ynar, yiqi- 
tishga qolganda esa aqli yetm ay qiynalardi. M irpo‘lat 
terlab-pishib ketgan, otasi shu erda b o ‘lgani uchunmi, 
kuchli bosim ostida sholg‘om day qizarib ketgandi.
Shu payt ichimdan «На! B o ‘l!» deganday nido kel- 
di. Keyin nim a b o ‘lganini bilolm ay qoldim. 0 ‘zimga 
kelganim da ortiqcha kuch sarflab, tinka-m adori qurigan 
raqib yerga qulaganicha ch o ‘zilib yotardi...
Qarsaklar, olqishlar yangradi.
- Y a s h a , Davron! Qoyil!
-
K ichkinagina mitti so‘laqmonni yiqitdi! - deya 
baqirdi kimdir.
Ertasi kuni boshqa joyda o ‘qiydigan M irpo‘latni 
m aktabim iz eshigi oldida turganini k o ‘rib, o ‘ylanib 
qoldim. Ishqilib mushtlashgani kelmagan b o ‘lsin-da. U

---

darsdan chiqishim ni kutib turganini aytib, m en bilan 
iliq so ‘rashdi.
- M enda nim a ishing bor? - dedim kutilm agan 
tashrifdan hayron b o ‘lib.
- Senga bir gap aytam an. Y o ‘q dem agin, o ‘rtoq.
U iltijoli k o ‘zlarini tezda olib qochdi.
- Dadam shu kunlarda m enga motorli velosiped 
olib berm oqchi edi. Sendan yengilganim ni k o ‘rib, o ‘z 
so‘zidan qaytib turibdi. «M eni sharm anda qilding. Qa- 
chon Davronni kuragini yerga tekkizasan, keyin o ‘ylab 
ko‘raman», - deb gapni kesib q o ‘ydi. Shunga...
M irpo‘lat indam ay m enga qaradi.
- Men nim a qilishim kerak? - dedim m aqsadini 
payqaganday b o ‘lsam ham.
U yana jim turaverdi.
- Yiqilib beraym i?
I - Shunday qilsang, yaxshi b o ‘lardi. M otorli velo- 
sipedimni xohlagan paytingda m inaverasan. Keyin... 
To‘yguningcha shashlik olib beram an. Bolalar oldida 
yuzim y orug‘ b o iib , dadam ning ham m uom alasi m enga 
nisbatan sal o ‘zgararm idi.
M irpo'lat m ag‘lub b o ‘lganini m ardona tan olib, 
chin dildan so ‘zlarkan, beixtiyor Hoji bobodan eshitgan 
baytni esladim.