Muxamadiev r. O o f t a L m o L o g I y a

Qovoqlar - ko'z olmasini tashqi tomondan qoplaydigan harakatchan teri-
mushak burmalari. Ular ko'zni shikastlanishdan, ortiqcha yorug'likdan himoya 
qiladi va pirpirashi ko'z yoshini shox parda va konyunktivani bir tekisda 
qoplashga yordam beradi, ularni qurib qolishdan saqlaydi. Ko'z qovoqlari ikki: 
oldingi -teri-mushak va orqa – shilliq-togay qavatdan tashkil topgan. 
Qovoq tog’ayi-zich yarimoysimon fibroz plastinkalar bo’lib,qovoqlarga 
shakl beradi va ular bir- biri bilan ko’zni ichki va tashqi burchaklarida paylari bilan 
mustahkam birikadi. Qovoqlarining old chetida kipriklar joylashgan bo'lib, 
ularning ildizida yog’ bezlari va Moll ter bezlari joylashgan. Ko’z tirqishining 
medial burchagida ko’z yosh teshigi joylashgan. 
Qovoq terisi- juda yupqa, teri osti to'qimasi yumshoq va o’zida yog’ 
to’qimasini saqlamaydi.. Bu turli xil mahalliy kasalliklar va sistemali kasalliklarda 
(yurak-qon tomir, buyrak va boshqalar) qovoqlarda shishlar tez paydo bo’lishiga 
olib keladi.. Sinuslarning devorlarini tashkil etadigan orbitadagi suyaklar singanda, 

---

45 
havo qovoqlarining terisiga kirishi mumkin va emfizema(qovoqlarda) rivojlanishi 
kuzatiladi.Qovoq mushaklari. Qovoq to'qimalarida ko'zning dumaloq mushaklari 
joylashgan. Uning qisqarishi bilan ko'z qovoqlari yopiladi. Mushak yuz nervi 
(n.facialis) tomonidan innervatsiya qilinadi, va bu nervning shikastlanishi 
natijasida lagoftalm (qovoqlarning to’liq yopilmasligi) va pastki qovoqning 
teskariga ag’darilib qolishi kuzatiladi. 
Shuningdek yuqori qovoqning qalinligida yuqori ko'z qovog'ini ko'taradigan 
mushak ham mavjud. U orbitaning yuqorisida boshlanadi va uch qismga : ko'z 
qovog'ining terisiga, tog’ayiga va konyunktivaga ulanadi. Mushakning o'rta qismi 
simpatik poyaning bo’yin qismi tolalari tomonidan innervatsiya qilinadi. Shuning
uchun simpatik innervatsiyasi buzilgan holatlarda qisman ptoz paydo bo'ladi 
(Gorner sindromining namoyon bo’lishlaridan biri). Yuqori ko'z qovog'ini 
ko'taradigan mushakning qolgan qismlari ko’zni harakatlantiruvchi nervdan 
innervatsiya oladi. 
Qovoqlarning qon bilan ta’minlanishi ko’z arteriyasi (a.ophtalmica) shoxlari 
orqali amalga oshiriladi. Qovoqlar juda yaxshi vaskulyarizatsiyaga ega, buning 
natijasida ularning to'qimalari yuqori tiklanish qobiliyatiga ega. Yuqori qovoq 
limfa suyuqligi oqimi quloq oldi limfatik tugunlariga,pastki qovoqniki esa 
submandibulyar limfa tugunlariga quyiladi. Ko'z qovoqlarining sezuvchi 
innervatsiyasi 3 shoxli nervning (n.trigeminus) I va II tarmoqlari tomonidan 
ta'minlanadi. 
Konyunktiva Konyunktiva ko'p qatlamli epiteliy bilan qoplangan nozik 
shaffof membrana. Konyuktiva ko’z olmasidan(uning oldingi yuzasini 
qoplaydi,shox pardadan tashqari) ko`z olmasi va qovoq konyuktivasi bilan ajralib 
turadi. 
O'tish burchagi sohasidagi subepitelial to'qima tarkibida adenoid elementlar
va follikulalarni hosil qiluvchi limfoid hujayralar mavjud. Konyunktivaning
boshqa qismlarida odatda follikula yo'q. Yuqori o'tish yo'lining konyunktivasida 

---

46 
Krauze qo'shimcha lakrimal bezlari joylashgan va asosiy ko’z yosh bezning 
kanallari ochilgan. Qovoq konyunktivasining ko'p qatlamli silindrsimon epiteliysi 
shilliq qavatni va konyunktivani qoplaydigan ko'z yoshi plyonkasining bir qismi 
bo'lgan muhitni ajratadi. 
Konyuktivani qon bilan ta’minlanishi oldingi kipriksimon arteriyalar va 
qovoqlarinng arterial tomirlari orqali amalga oshiriladi. Konyunktivadan limfa 
oqimi quloq oldi va submandibulyar limfa tugunlariga boradi. Konyunktivaning 
sezuvchi innervatsiyasi 3 shoxli trigeminal nervning I va II tarmoqlari tomonidan 
ta'minlanadi. 
Ko’z yosh organlari 
Ko`z yosh l organlarga ko’z yosh ishlab chiqaruvchi apparat va ko’z yosh
yo’li kiradi. 
• Ko'z yoshi chiqaradigan apparat(2.10-rasm). Asosiy ko’z yosh ishlab 
chiqaradigan bez orbitaning yuqori-tashqi qismida lakrimal chuqurcha ichida 
joylashgan.Asosiy lakrimal bezning kanallari (taxminan 10) Krauze va 
Volfringning qo'shimcha kichik lakrimal bezlari yuqori konyunktivada jamlangan. 
Oddiy sharoitlarda, ko'z qovog'ini namlash uchun qo'shimcha lakrimal bezlarning 
ishlashi kifoya qiladi. Lakrimal bez (asosiy) salbiy tashqi ta'sirlar va ba'zi 
emotsional holatlar tasirida ishlay boshlaydi, bu esa yosh oqishi bilan namoyon 
bo'ladi. Lakrimal bezni qon bilan ta'minlanishi ko’z yosh arteriyasi (a.lacrimalis) 
orqali amalga oshiriladi. Qonning chiqishi orbitaning vena tomirlari orqali amalga 
oshiriladi. Lakrimal bezning innervatsiyasi 3 shoxli - trigeminal nervning I 
tarmog’i, shuningdek yuqori bo’yin simpatik ganglionning simpatik nerv tolalari 
tomonidan amalga oshiriladi. 
Ko'z yoshi kanallari. 
Ko'z qovoqlarining pirpirovchi harakatlari tufayli konyunktiva bo’shlig’iga 
kiruvchi ko'z yoshi suyuqligi ko'z olmasi yuzasida teng ravishda taqsimlanadi. 

---

47 
Keyin ko'z yoshlari pastki qovoq va ko'z olmasi orasidagi tor bo'shliqda yig'iladi. 
Ko'z yoshi oqimi u yerdan ko'zning medial burchagidagi ko'z yoshlar ko'liga 
boradi. Qovoqlar erkin qirralarining medial qismida joylashgan yuqori va pastki 
ko’z yosh teshiklarga ko'z yoshlari to’planadi. Ko’z yosh teshiklaridan ko’z yoshi 
yuqori va pastki ko’z yoshi kanallariga oqib, ko’z yosh qopchasiga tushadi 
Ko’z yosh qopchasi orbita bo’shlig’idan tashqarida ,uning ichki burchagida 
suyak chuqurchasida joylashgan. Ko'z yoshi pastki burun yo'liga ochiladigan 
nazolakrimal kanalga tushadi• Ko'z yoshi suyuqligi asosan suvdan iborat, 
shuningdek oqsillar (shu jumladan immunoglobulinlar), lizotsim, glyukoza, K +, 
Na + va Cl
- 
ionlari va boshqa tarkibiy qismlardan iborat. 
Ko'z yoshining normal pH darajasi o'rtacha 7,35 ni tashkil qiladi. Ko'z yoshi 
ko'z yoshi plyonkasini shakllantirishda ishtirok etadi, bu esa ko’z olmasi 
yuzasining qurib ketishdan va infeksiyadan himoya qiladi. Ko’z yoshi plyonka 
qalinligi 7-10 mikron bo'lib, uch qatlamdan iborat. Yuzaki - meybomiy bezlar sirti 
lipidlari qatlami. Ko'z yoshi suyuqligining bug'lanishini sekinlashtiradi. O'rta 
qatlam - bu ko'z yoshi suyuqligining o'zi. Ichki qavatda konyunktivaning
bokalsimon hujayralari tomonidan ishlab chiqarilgan mutsin mavjud. 

---

48 
rasm 21 12.. Ko'z yoshi chiqaradigan apparatlar: 1 - Volfring bezlari; 2 - lakrimal bez; 3 – Krauze bezi ; 4 - Mans 
bezlari; 5 -Genli qovuzlog’i; 6 - meibomiya bezining chiqish yo’li 
3-BOB.
KO`RISH FUNKSIYALARI 
• To`r parda epiteliyasining markazida ko`proq joylashgan kolbochkalar 
uzoqni va ranglarni yaxshi farqlaydi. Ular ko'rish qobiliyatining markaziy ko'rish 
qobiliyatini ta'minlaydi . 
Ko'zning funksional qobiliyati turlari 
• Kunduzgi yoki uzoqni yorug’likda farqlash (fotopik yunoncha foto -
suratlar va yorug'lik, opsis - ko'rish) ko'rish o`tkirligini va ranglarni farqlash 
qobiliyati (markaziy ko'rishning namoyon bo'lishi) bilan ajralib turadi. 
• Kechqurun yoki soyada ko`rish mezopik ko'rish (yunoncha mesos - o'rta, oraliq) 
past darajadagi yorug'likni to`r pardoning qisman tayoqchasimon hujayralari orqali 
ko`rishi bilan sodir bo'ladi.U ko'rish qobiliyatining pastligi va obyektlarni rangsiz
idrok etish bilan tavsiflanadi. 

---

49 
• Kechasi yoki skotopik ko'rish (yunoncha skoptos - qorong'ilik), Qorong’ida to`r 
parda tayoqchalari bilan sekin-sekin ko`rish o`sishi bilan xarakterlanadi. Odam 
faqat oq - qora rangda ko`radi, faqat yorug'lik va qorong'ilikni ajrata oladi.Tungi 
ko'rish asosan periferik tayoqchasimon hujayralar orqali ko'rishni namoyon 
bo'lishi, ko`rish yo`nalishini aniq bir nuqtaga emas, balki uzoq osmonga
yo'naltirish uchun xizmat qiladi. 
Markaziy ko’rish 
To’r pardaning markaziy qismida joylashgan hujayralar (kolbachalar)-
markaziy ko'rish va rang sezishini ta'minlaydi. Markaziy uzoqni ko'rish
o`tkirligi predmetning shakliga va miqdoriga bog’liq. 
Ko'rish o`tkirligi 
Ko'rish o’tkirligi (visus) - ko'zning bir-biridan minimal masofada joylashgan 
ikkita nuqtani birlashtirib ko'rish qobiliyati. Ikkala nuqta alohida ko'rinadigan 
minimal masofa to'r pardaning anatomik va fiziologik xususiyatlariga bog'liq. 
Agar ikkita nuqtaning rasmlari ikkita qo'shni sariq dog’ning ustiga bir vaqtda 
tushsa, ular qisqa chiziqqa birlashadi va yaxshi ko`radi. Agar ikkala nuqta,
ularning to’r pardadagi tasvirlari ( markaziy sariq dog’da ko'zdagi kolbachalarga 
bir xil tushmasa) bitta nuqtaga birlashmasa , alohida qabul qiladi va ko`rish 
o`tkirligi past bo`ladi. Ya’ni kolbochkalar diametri uzoqroq masofada predmet 
shaklini qabul qilib ko`rish o`tkirligi past bo`ladi. Agarda kolbochkalarning
diametri maksimal bir nuqtaga markazlashsa va diametri qanchalik kichik bo'lsa, 
ko'rish keskinligi shuncha uzoq va o`tkir bo'ladi (3.1-rasm). 

---

50 
rasm3.1. Ko'rish burchagining sxematik ko'rinishi 
Obyektning eng uzoq nuqtalari va ko'zning sariq dog’dagi nuqtasi 
orasidagi(obyekt ko`z olmasining orqa qutbida joylashgan) hosil bo'lgan burchakka 
– qarash burchagi deyiladi. 
Ko'rish burchagi ko'rish o`tkirligini ifodalash uchun universal asosdir. Aksariyat 
odamlar ko'z sezgirligining chegarasi odatda - 1 (burchagi 1 minut). 
Agar ko'z alohida ravishda ikkita nuqtani ko'rsa, ularning burchagi kamida 1 bo'lsa, 
ko'rish o’tkirligi normal hisoblanadi va bir birlikka teng deb belgilanadi. Ba'zi 
odamlarda ko'rish qobiliyati 2 birlik yoki undan ko'p. 
Yoshi o`tishi bilan, ko'rish keskinligi o'zgaradi. Obyektiv ko'rish 2-3 oylik yoshda 
paydo bo'ladi. 4 oylik bolalarda ko'rish keskinligi taxminan 0,01 ni tashkil qiladi. 
Yilga kelib ko'rish qobiliyati 0,1-0,3 ga etadi. Ko'rish keskinligi 1,0 ga teng 
bo'lishi, 5-15 yoshda shakllanadi ( 100% bo`lishi). 
Ko'rish o`tkirligini aniqlash 
Ko'rish o`tkirligini aniqlash uchun har xil o'lchamdagi harflar, raqamlar 
yoki belgilar mavjud bo'lgan maxsus jadvallar qo'llaniladi (bolalar uchun rasmlar 
ishlatiladi - xayvonlar , qo`girchoqlar, archa daraxti va boshqalar). Optotiplarni 
yaratish ularning qismlari, o'lchamlari bo'yicha 1 'burchakka teng bo'lgan xalqaro 
kelishuvga asoslangan, butun optotip 5 m masofadan 5' burchakka to'g'ri keladi 
(3.2-rasm). 

---

51 
Rasm 3.2. Snellen optotipini ko`rish prinsipi 
Kichik yoshdagi bolalarda ko'rish o’tkirligi har xil o'lchamdagi yorqin 
narsalarning o'rnatilishini baholab, aniqlanadi. Uch yoshdan boshlab bolalarda 
ko'rish qobiliyati maxsus jadvallar yordamida baholanadi. 
Mamlakatimizda eng keng tarqalgan bu Rota apparatida joylashgan Golovin-
Sivtsev jadvalidir (3.3-rasm) - moslamaning bir xil yoritilishini ta'minlaydigan 
oyna devorlari bo'lgan quti. Jadval 12 qatordan iborat. 
rasm 3.3. Golovin-Sivtsev jadvali: a) kattalar; b) bolalar 
• Bemor tekshirish obyektidan 5 m masofada o'tiradi. Har bir ko'zni o`lchash
alohida amalga oshiriladi. Ikkinchi ko'z qalqon – yopgich bilan yopiladi. Avval 

---

52 
o'ngni (OD – oculus dexter), so'ng chapni (OS – oculus sinister) tekshiriladi. Ikkala 
ko'zning ko'rish qobiliyati bir xil bo'lganida OU (oculis utrikulus) belgisi 
qo'llaniladi. 
rasm.3.4. proektor orqali ko`rish o`tkirligini o`lchash

---

53 
Rasm. 3.5. Ko`z oynaklar to`plami va bemor ko`rish o`tkirligini oddiy Sivsev- Golovin tablitsasi orqali o`lchash 

---

54 
rasm 3.6. Oftalmologik ko`p funksiyali tekshiruv kombayni. ( Topkon –Yaponiya) 
• Jadvalning belgilari 2-3 soniya ichida ko'rsatiladi. Avval o'ninchi qatordan 
belgilar ko'rsating. Agar bemor ularni ko'rmasa, keyingi bosqichlar tepadan, 
birinchi qatordan boshlab (2, 3 va hokazo) belgilarini asta-sekin pastki qatorlar 
ko'rsatib tekshiruv o'tkaziladi. Ko'rish keskinligi eng kichik o'lchamdagi optotip
belgilar bilan tavsiflanadi, uni tadqiqotchi ajratib ko`rsatib turadi. 
- Vizual o`tkirlikni hisoblash uchun Snellen formulasidan foydalaniladi: 
visus = d D, bu yerda d bemorning stoli , o`tirgan joyi ushbu qatorini o'qiydigan 
masofa va D - bu ko'rish chizig'ining 1.0 qatorini o'qiyotgan odam orasidagi 
masofa (masalan, agar 5 m masofadan turib o'ng ko'z bilan ko'rib chiqilayotgan 
odam ikkinchi qatorning belgilarini ko`rsa (D = 25 m), chap ko'z esa beshinchi 
qatorning belgilarini ko`rsa (D = 10 m) ajratsa, u holda 
visus OD = 5/25 = 0.2 
visus OS = 5/10= 0.5 deb belgilanadi 

---

55 
- Qulaylik uchun, ushbu optotiplarni 5 m masofadan o'qishga mos keladigan 
ko'rish o`tkirligi har bir satrning o'ng tomonida, yuqori chiziq ko'rish o`tkirligi 0,1 
ga, har bir keyingi satr ko'rish o’tkirligining 0,1 ga o'sishiga va o'ninchi qator 1,0 
ga teng deb belgilanadi. So'nggi ikkita satrda bu prinsip buziladi: o'n birinchi 
qatorda ko'rish o’tkirligi 1,5 ga, o'n ikkinchi - 2,0 ga to'g'ri keladi. 
• Ko'rish o`tkirligi 0,1 dan kam bo'lsa, bemorni (d) 1- chi qatorni 
ko`rguncha masofaga olib borish kerak, shunda u yuqori qator belgilarini aytib 
berishi mumkin (D = 50 m). Keyin ko'rish o’tkirligi ham Snellen formulasi bilan 
hisoblanadi. 
• Agar bemor birinchi qatorning belgilarini 50 sm masofada farq qilmasa
ko'rish o`tkirligi 0,01 dan past bo`ladi, 1 qatorni ko`rmagan bemorga ko'rish 
o`tkirligi vrach barmoqlarini sanash masofasiga qarab belgilanadi. 
Masalan: visus = 15 sm masofadan barmoqlarni hisoblash. 
• Agar barmoqlarni sanay olmasa, lekin qo'lning yuzdagi harakatlarini 
ko'rsa, ko'rish o`tkirligi to'g'risidagi ma'lumotlar quyidagicha qayd etiladi: visus = 
qo'lning yuzdagi harakati. 
• Ko'rish qobiliyatining pasayishi - ko'zni qorong'ilikdan yorug'likni ajrata 
olish qobiliyati. Bunday holda, tadqiqot qorong'i xonada ko'zni yorug ' nur bilan 
yoritish bilan amalga oshiriladi. Agar bemor yorug'likni ko'rsa, u holda ko'rish 
o`tkirligi yorug'likni idrok etishga pr. sertaga tengdir(proectio certa). Bunday 
holda, ko'rish o`tkirligi quyidagicha ko'rsatiladi: visus = pr.serta deb belgilanadi. 
- yorug'lik nurini ko'zga turli tomonlardan (yuqoridan, pastdan, o'ngdan, chapdan) 
yo'naltirish, ko'zning to'r pardasi yorug'ligini sezish qobiliyatini tekshirishga kiradi. 
Agar tekshiruvchi yorug'lik yo'nalishini to'g'ri yo`naltirsa , u holda ko'rish 
o`tkirligi yorug'likning to'g'ri proeksiyasi bilan, yorug'likni idrok qilsa visus = 1 / 
pr.serta. yoruglikni aniq sezmasa va faqat yoruglik bor desa unda vizus= pr.in 
serta deb belgilanadi. 
Agar bemorda yorug'likni zulmatdan ajratish imkoniyati bo'lmasa, uning 
ko'rish qobiliyati nolga teng (visus = 0). 

---

56 
Ko'rish o`tkirligi kasbiy yaroqlilik va nogironlik guruhlarini aniqlash uchun muhim 
rol o`ynaydi.
Kichik yoshdagi bolalarni ko'rikdan o'tkazish paytida ko'rish o`tkirligini 
obyektiv aniqlash uchun, harakatlanuvchi obyektlarni tekshirish paytida paydo 
bo'ladigan ko'zning harakatlarini aniqlash bilan chegaralanadi. 
Rangni idrok qilish 
Ko'rish keskinligi oq rangni sezish qobiliyatiga asoslangan. Shuning uchun 
ko'rish o`tkirligini aniqlash uchun ishlatiladigan jadvallar oq fonda qora 
belgilarning tasvirini aks ettiradi. Biroq, teng darajada hamma ranglarni ko`rish
funksiyasi bu dunyoni rang-barang ko'rish qobiliyatidir. 
Elektromagnit to'lqinlarning barcha yorug'lik qismi asta-sekin qizildan binafsha 
rangga (rang spektri) o'tishi bilan ranglar jilosini yaratadi. Ranglar spektrida 
yettita asosiy rangni ajratish odatiy holdir: qizil, to'q sariq, sariq, yashil, moviy, 
ko'k va binafsha rang, ularning har xil nisbatlarda aralashtirilishi uchta asosiy 
rangni (qizil, yashil va binafsha rang) ajratish normal hisoblanadi. 
Ko'z, rang gammasini faqat uchta asosiy ranglar asosida idrok qilish qobiliyatiga 
ega. 
Nyuton va M.M. Lomonosov rang ko'rishning uch komponentli 
nazariyasini taklif qiladilar, unga ko'ra retina uchta anatomik tarkibiy qism 
mavjudligi sababli ranglarni sezadi: biri qizilni idrok etish uchun, ikkinchisi yashil 
uchun, uchinchisi binafsha rang uchun. Biroq, bu nazariya nima uchun tarkibiy 
qismlardan biri (qizil, yashil yoki binafsha rang) tushib ketganda, boshqa ranglarni 
idrok etishi yo`qolishini tushuntirib berolmadilar. 
G. Gelmgolts uch komponentli rang nazariyasini ishlab chiqdi , ko'rinishi u
ta'kidlaganidek, har bir tarkibiy qismi bitta rangga xos bo'lib, ayni paytda boshqa 
ranglar bilan kichik hamohanglikda qo`zg’ash imkoniyatiga ega. Ammo kamroq 
darajada har bir rang har uchala komponent birligida hosil bo'ladi. Rangni 
sezadigan uch xil tipdagi kolbochkalar mavjudligini tasdiqladi (3.4-rasm). Har bir 
rang uchta fazilat bilan ajralib turadi: ular ohang, to'yinganlik va yorqinlik. 

---

57 
• to’yinish yorug'lik nurlanishining to'lqin uzunligiga qarab rangning asosiy 
belgisi to`yinganlik ekvivalentligiga teng. 
• Ranglarning to'yinganligi boshqa rangdagi aralashmalar orasidagi asosiy ohang 
nisbati bilan belgilanadi. 
• Yorqinlik yoki yengillik oq rangga yaqinlik darajasi bilan belgilanadi (oq rang
suyultirish darajasi). 
Rang ko'rishning uch komponentli nazariyasiga ko'ra, har uch rangni 
idrok qilish normal trixromaziya deb ataladi va ularni sezgan odamlarga 
normal trixromatlar deyiladi. 
rasm 3.7. Uch komponentli rang ko'rish diagrammasi 
Rangni ko'rish 
Rang idrokini baholash uchun maxsus jadvallar ( E. B. Rabkin tomonidan 
polixromatik jadvallar yaratilgan) va spektral qurilmalar - anomaloskoplar 
qo'llaniladi.Jadvallar yordamida rang idrokini o'rganish. Rangli jadvallarni 
yaratishda yorqinlik va ranglarning to'yinganligini tenglashtirish prinsipi 
qo'llanilgan. Taqdim etilgan testlarda birlamchi va ikkilamchi ranglarning
doiralari qo'llaniladi. Turli xil nashrda va asosiy rangning to'yinganligidan 
foydalanib, ular oddiy trixromatlarni osongina ajratib turadigan har- xil raqam
yoki raqamlarni hosil qiladi.

---

58 
Odamlar turli xil kasalliklarda barcha ranglarni farqlay olmaydilar. 
Shuning uchun testlarda yashirin raqamlar bo'lgan jadvallar mavjud (3.8-rasm). 
Polixromatik jadvallar bo'yicha ranglarni ko'rishni o'rganish bo'yicha 
metodologiyani Rabkin birinchi bo’lib qo`llagan. Tekshiruvchi orqa tomoni bilan 
yorug'lik manbasiga (deraza yoki lyuminessent lampalar) qarab o'tiradi. Yorug'lik 
darajasi 500-1000 lyuks oralig'ida bo'lishi kerak. Jadvallar 1 m masofada, 
vertikal holda joylashtirilgan. Har bir sinov o`rtacha muddati 3-5 sekund,
maksimum 10 sek. dan oshmasligi kerak.
Natijalarni baholash. 
• Asosiy seriyalarning barcha jadvallari (27) to'g'ri ko'rsatilgan - mavzu 
normal trixromaziyaga ega 
. Noto'g'ri aytilgan jadvallar 1 dan 12 gacha - g'ayritabiiy trixromaziya. 
• 12 dan ortiq jadvallar noto'g'ri nomlangan - dixromaziya. 
• Rangli anomaliyaning turini va darajasini aniqlash uchun har bir sinov uchun 
o'rganish natijalari yozib olinadi va E.B jadvallariga ilova qilingan ko'rsatmalarga 
mos keladi. (Rabkin). 
Anomaloskoplar yordamida rang sezgisini o'rganish. 
Spektral asboblar yordamida ranglarni ko'rish uslubi quyidagicha: odam
ikkita maydonni taqqoslaydi, ulardan biri doimo sariq, ikkinchisi qizil va yashil 
ranglar bilan yoritiladi. Qizil va yashil ranglarni aralashtirib, ko`rsatganda bemor
sariq rangni ko`rishi kerak. 
Rang ko'rishning buzilishi 
Rang ko`rish buzilishi tug'ma va ortirilgan bo’lishi mumkin. Tug’ma rang
ko'rishning buzilishi odatda ikki tomonlama bo`ladi. Orttirilgan rang ko`rish
buzilishi esa bir taraflama bo`ladi. 

---

59 
rasm 3.8. Rabkin polixromatik jadvallar to'plamidan testlar 
Agarda kasallik tug'ma bo’lsa boshqa ko'rish funksiyalarida o'zgarishlar 
bo'lmaydi va kasallik rivojlanmaydi.
Rang ko'rishning buzilishi turlari 
• Rangli anomaliya yoki g'ayritabiiy trixromaziya - g'ayritabiiy rangni idrok 
qilish tug'ma kasalliklarida 70% ni tashkil qiladi. Spektrdagi joylashuvga qarab 
asosiy ranglar odatda tartibli yunon raqamlari bilan belgilanadi: qizil - birinchi 
(protos), yashil - ikkinchi (deuteros), ko'k - uchinchi (tritos). Qizilni g'ayri tabiiy 
his qilish protanomaliya, yashil - deuteranomaliya, ko'k - tritanomaliya deb ataladi. 
• Dixromaziya - faqat ikkita rangni idrok qilish. Dixromaziyaning uchta 
asosiy turi mavjud: 
- protanopiya - spektrning qizil qismini idrok etishning yo'qolishi; 
- deuteranopiya - spektrning yashil qismini idrok etishning yo'qolishi; 
- tritanopiya - spektrning binafsha qismi idrokini yo'qotish. 
• Monoxromaziya - faqat bitta rangni idrok qilish juda kam uchraydi va 
ko'rish qobiliyatining pastligi bilan birga keladi. 
• Rangni idrok etishda orttirilgan buzilishlar, shuningdek, biron bir rangga 
bo'yalgan narsalarning ko'rinishini ham o'z ichiga oladi. 

---

60 
. Ranglarning rangiga qarab eritropsiya (qizil), ksantopsiya (sariq), xloropsiya 
(yashil) va sianopsiya (ko'k) ajralib turadi. Sianopsiya va eritropsiya ko'pincha 
gavharni olib tashlaganidan keyin, ksantopsiya va xloropsiya - zaharlanish va 
intoksikatsiya holatida,( shu jumladan dorilarda.) kuzatiladi 
Periferik ko`rish 
Periferiyada joylashgan tayoqcha hujayralar periferik ko'rish uchun javobgardir, 
bu ko'rish va yorug'likni idrok qilish sohasi bilan tavsiflanadi. 
Periferik ko'rish o`tkirligi markazdan bir necha marotaba kamroq bo`lib, to`r parda 
retinaning periferik qismlari yo'nalishi bo'yicha kolbachalarning zichligi pasayishi 
bilan bog'liq.
Garchi ko'zning to'r pardasi tomonidan idrok etilayotgan obyektlarning tashqi 
ko'rinishi juda noaniq, ammo ushbu muhitda harakatlanish uchun yetarli. 
Periferik ko'rish harakati juda sezgir bo'lib, bizga mumkin bo'lgan xavfni tezda 
sezish va tegishli ravishda javob berishga imkon beradi. 
Ko'rish maydoni 
Ko'rish maydoni - ko'zga ko'rinadigan atrof joy. Ko`rish maydonning o'lchamlari 
to’r pardoning optic faol uzoqni ko`radigan qismi va yuzning chiqib turgan 
qismlari bilan chegaralanadi: burunning qirrasi, orbitaning yuqori qirrasi
qovoqlar ko`rish maydonini o`ziga hos chegaralaydi. 
.Ko`rish maydoni 3 xil uslubda o`lchanadi . 
-taxminiy 
-kampimetriya 
-perimetriya 
Taxminiy o`lchash uchun vrach bemordan 60 sm uzoqda qarama- qarshi 
o`tiradi. Vrach chap ko`zni bemor esa o`ng ko`zlarini yumishib ochiq ko`zlari 
bilan bir- birining ko`zlariga tikilib turishadi. Vrach ko`rsatgich barmog’i bilan 8 
meridianda chetdan markazga qarab harakat qila boshlaydi. Normada har ikkalasi 
bir vaqtda ko`radi. Ikkinchi ko`zni xuddi shu tartibda tekshiradi. Bemor vrachdan 

---

61 
keyin ko`rsa ko`rish maydoni torligidan darak beradi. Agarda bir ko`rinib, bir 
ko`rinmay yana ko`rsa skotoma borligidan darak beradi. 
Kampimetriya. Bu bemor qora tekis dimetri 2.0 X 2.0 metrlik doska( 1.0 
metr masofada) oldida o`tirib, peshonasi maxsus moslamaga tiralgan holda
o`tiradi. Alohida o`rtadagi oq nuqtaga tikilgan holda o`rtadan chetga qarab 
yuritilayotgan 3 – 5 mm. obyekt yuritilishini kuzatadi. Yorug’lik 300 lk bo’lishi 
kerak. Normada markazdan 15 gradus chetda ko’ruv nervi proeksiyasida 3-
4mm.lik ko`rmaydigan doirasimon nuqta aniqlanadi. Bu nuqta ko`rish nervi 
dimlanganda hajmi va shakli kattaradi. Bosh miya kasalliklarida periferiyalarda
ham skotomalar aniqlanadi.
rasm. 3.10. Kompyuterli kampimetriya
Perimetriya-Yarim oy shaklidagi 90 gradusli Foster apparati eng sodda 
asbob. Bunda bemor peshonasini tirab 40 sm. uzoqdan 3.0 -5.0 mm. obyektni
markazdagi nuqtaga tikilgan holda, vrachning chetdan o`rtaga qarab yuritgan oq 

---

62 
nuqtasini ata boradi. 8 meredianda graduslar bilan o`lchanadi. 
rasm.3.11. Ferster perimetri berilgan radiuslarda ko'rish maydonining chegarasini aniqlash 
rasm 3.12.Kinetik perimetriya ko'rish maydoni perimetriyasi. Ko'rish maydoni avtomatik perimetrlardan 
foydalangan holda statik perimetriyani o'tkazish vaqti 
Kinetik perimetriya. . Bu ichki qismga qora mot bo'yoq bilan qoplangan 
yarimshar bo`lib, uning tashqi yuzasida joylashgan yoy - 0 dan (markazdan) to
90 gradusgacha belgilangan. Ko'rish maydonining tashqi chegaralarini aniqlash 

---

63 
uchun diametri 5 mm bo'lgan oq nuqtalik belgi bilan qora fonda tashqaridan 
ichkariga qarab sekin yurgizib aniqlanadi.
Bemor orqa tomon bilan derazaga o'tiradi (perimetr kamonining yorug'ligi 
kamida 160 lyuks bo'lishi kerak), iyak va peshona maxsus stendga qo'yilib,
yoyning o'rtasidagi oq nuqtaga tikilib turadi. Bemorning ikkinchi ko'zi yopiq. Jism 
atrofdan markazga qarab 2 sm .sekund tezlikda yoyda yuritiladi. Tadqiqotchi 
obyektning ko'rinishi haqida tushuntiradi va bemor o'sha vaqtda moslamaning yoyi 
qaysi bo'linishga kelganda ko`rishini qayd etadi.
Ko'rish maydonining tashqi chegaralarini aniqlash 8 yo’nalishdagi radius 
bo'yicha amalga oshiriladi. Har bir meridianda vizual funksiyalar butun ko'rish 
maydonida saqlanib qolganligiga ishonch hosil qilish uchun sinov obyektini 
markazga qarab yuritish kerak. 
Odatda, 8 radius bo'ylab vizual maydonning o'rtacha chegaralari 
quyidagicha: ichkariga - 60, Yuqoriga - 55, Yuqoridan - 55, Yuqoridan - 70, 
Tashqaridan - 90, Pastdan - 90 -, pastdan - 65. , pastdan ichkaridan - 50(3.7-rasm) 
Rangli obyektlardan foydalansa perimetriya ko'proq ma'lumotga ega bo`ladi, 
chunki ranglaridagi o'zgarishlar kasalliklarda erta rivojlanadi. Rang uchun ko'rish 
maydonining chegarasi odatda ko'k, qizil va yashil ranglardan foydalaniladi.
Ko'rish maydonida haqiqiy rangni anglash, oldinoq ko`ringan rang ko'k rangga 
aylanadi, keyin qizil rangga mos keladi va markazga yaqin joyda yashil rangni 

---

64 
sezadi (3.8-rasm). 
rasm. 3.13. Har xil ranglardagi ko`rish maydoni. 
• Vizual sohadagi ikki tomonlama o'zgarishlar patologik jarayon xiazma va 
undan yuqori miyadagi ko`rish yo`llari patologiyasini anglatadi. 
Ko'rish sohasidagi o'zgarishlarning uch turi mavjud: 
- ko'rish maydonidagi nuqtali nuqsonlar (skotomalar); 
- ko`rish maydonining periferik chegaralarini toraytirish; 
- ko'rish maydonining yarmini yo'qotish (gemianopsiya). 
Skotoma - bu uning atrof- maydon chegaralari bilan bog'liq bo'lmagan 
ko'rish sohasidagi fokusli nuqson. Skotomalar odatda, nuqsonning intensivligiga, 
shakli va joylashishiga qarab tasniflanadi.
Mutlaq va nisbiy skotomlar intensivligi bilan ajralib turadi. 

---

65 
Absolyut skotoma - nuqson, bu ko'rish qobiliyati butunlay yo'qoladigan
nuqta yoki chegaralangan maydon . 
• Nisbiy skotoma nuqson juda xira ko`rish bilan tavsiflanadi. 
Odatda ijobiy, salbiy, shuningdek atrial skotomalar bor. 
Bemor ijobiy skotomani kulrang yoki quyuq nuqta shaklida sezadi. Bunday 
skotomalar to’r pardaga va ko’ruv nerviga zarar yetganini ko'rsatadi. 
Bemorda salbiy skotomalar sezilmaydi, ular faqat obyektiv tekshiruvdan 
so'ng aniqlanadi va miyadagi ko`rish tuzilmalari (xiazma va undan keyingi) 
shikastlanishini ko'rsatadi. 
Shakli va lokalizatsiyasi bo'yicha ular: markaziy, parasentral, aylanma va periferik 
skotomalarga (3.14-rasm)ga bo`linadi . 
• Markaziy va parasentral skotomalar ko'zning to'r pardasi makula mintaqasi 
kasalliklarida, shuningdek optik asabning retrobulbar shikastlanishlarida uchraydi. 
rasm 3.14. Mutlaq skotomalarning har xil turlari: a - markaziy mutlaq skotoma; b - parasentral va periferik mutlaq 
skotomalar; in - halqali skotoma; 
• Rangli shaklidagi skotomalar ko`rish maydonning markaziy qismida
uchraydi. Ular to’r parda pigment distrofiyasiga xarakterlidir. 
• Periferik skotomalar ko'rish sohasining turli joylarida joylashgan, yuqorida 
aytilganlardan tashqari. Ular to’r pardada va xususiy qon tomir qavat fokal
o'zgarishlarida uchraydi. 
Morfologik jihatlarga ko'ra fiziologik va patologik skotomalar bor. 

---

66 
Patologik skotomalar optik analizatorning tuzilishi (to’r parda, ko’ruv nervi
va boshqalar) shikastlanishi tufayli paydo bo'ladi. 
Fiziologik skotomalar ko'zning ichki qatlamlari tufayli yuzaga keladi. 
Ushbu skotomalarga ko'r dog’ va angioskotomalar kiradi. 
Ko'r dog’ maydoni fotoreseptorlardan xoli bo'lgan ko’ruv nervi diski joylashgan 
joyga to'g'ri keladi. Odatda, ko'r dog’ nazal tomonda bo`lib, doira shaklida 90 
- gradusda 12 dan 18 mm.cha bo`lishi mumkin. Skotomalarda ko`rish
pasayishi har xil bo`lib, asosan nuqsonlarning joylashishiga bog'liq.
Mutlaq markaziy skotomalar kichik obyektlarni (masalan, o'qish paytida 
harflarni ko`rmay qolishi mumkin, shu bilan birga nisbatan katta periferik 
skotomalar esa ko’rish faoliyatni cheklamaydilar 
Ko'rish maydoni periferik chegaralarining torayishi ko'rish sohasidagi nuqsonlar 
bilan bog'liq (3.15-rasm). Vizual maydonlarning tekis va notekis torayishi bilan
ajralib turadi 
. 
rasm 3.15. Ko`rish maydonning konsentrik torayishi turlari: a) ko`rish maydonning konsentrik torayishi; b) ko'rish 
maydonining notekis konsentrik torayishi 
• Bir tekis (konsentrik) torayish, barcha meridianlarda vizual maydon 
chegaralarining fiksatsiya nuqtasiga yaqin ,yoki kamligi bilan tavsiflanadi (3.17-
rasm). Og'ir holatlarda, faqat markaziy maydon trubkasimon bo`lib qoladi. 
Markaziy ko'rishning saqlanishiga qaramay bemor yurishga qiynaladi, chunki 

---

67 
unda periferik ko`rish yo`qolgan. Sabablari: retinit pigmentozi, optik nevrit, 
atrofiya vah.k.z.lar. 
• Ko'rish maydonining notekis torayishi, ko'rish maydonining chegaralari
markaziy fiksatsiya nuqtasiga yaqinlashmasa ham yuzaga keladi (3.16 b-rasm). 
Masalan, glaukomada torayish asosan ichkaridan paydo bo'ladi. Ko'rish 
sohasining torayishi markaziy to’r parda arteriyasi shoxlari, yuksta - papillar 
xorioretinit, ba'zan ko’ruv nervi atrofiyasi vaqtida paydo bo`ladi. 
Gemianopsiya - ko'rish maydonining yarmini ikki tomonlama yo'qotish. 
Gemianopsiya gomonim va geteronimga bo'linadi. Ba'zida gemianopsiya 
bemorning o'zi tomonidan aniqlanadi, ammo ko'pincha obyektiv tekshirish orqali 
aniqlanadi. Ikkala ko'zning ko'rish maydonidagi o'zgarishlar miya kasalliklarini 
topikal tashxislashda eng muhim ahamiyatga ega (3.16-rasm). 
Gomonim gemianopsiya - bir ko'zda - burun sohasida ,ikkinchi ko`zda 
chakka tomon yarmining yo'qolishi. Bu ko'rish sohasining nuqsoniga qarama-
qarshi tomonda ko'rish yo'lining retroxiazmal joylashishiga bog'liq.
Gemianopsiyaning tabiati shikastlanish darajasiga qarab o'zgaradi: u to'liq 
bo'lishi mumkin (ko'rish maydonining yarmi yo`qolganda) yoki qisman (kvadrant) 
• To'liq gomonim gemianopsiya, ko’ruv yo'llaridan biri shikastlanganda 
kuzatiladi: chap tomonlama gemianopsiya (ko'rish maydonining chap yarmini 
yo'qotish) - o'ng ko’ruv trakti shikastlanganida, o`ng tomonda - chap ko’ruv
yo'li kasallangan bo`ladi. 
• Kvadrantli gomonim gemianopsiya miya shikastlanishidan kelib chiqadi 
va xuddi shu kvadrantlar ko'rish maydonining yo'qolishi bilan namoyon bo'ladi.
Ko`rish analizatorining kortikal qismlariga zarar yetganda, nuqsonlar ko'rish 
maydonining markaziy qismini egallamaydi, ya'ni makula proeksiyasi maydoni
yaxshi saqlanadi. Buning sababi, to’r pardaning makula mintaqasidagi tolalari 
miyaning ikkala yarim shariga ham kiradi. 

---

68 
Geteronom gemianopsiya ko'rish maydonining tashqi yoki ichki yarmini 
yo'qotishi bilan tavsiflanadi va ko’ruv nervi kesishish sohasidagi ko'ruv yo'lining 
shikastlanishi bilan izohlanadi 
. 
rasm 3.16. Vizual yo'lning zararlanish darajasiga qarab ko'rish sohasidagi o'zgarish: a) ko'ruv yo'lining shikastlanish 
darajasini lokalizatsiya qilish (raqamlar bilan ko'rsatilgan); b) ko'ruv yo'lining shikastlanish darajasiga qarab ko'rish 
sohasidagi o'zgarish 
• Bitemporal gemianopsiya - ko'rish maydonlari tashqi yarmining yo'qolishi. 
Patologik markaz xiazmaning o'rta qismida joylashganda rivojlanadi (ko'pincha 
gipofiz o'smalari vaqtida uchraydi). 
Binazal gemianopsiya - ko'rish maydonlari burun yarimlarining
yo`qolishi. Bu xiazma sohasidagi ko’ruv yo'lining kesishmagan oldingi 
tolalaridagi (masalan, skleroz yoki ikkala ichki uyqu arteriyalarining 
anevrizmasida) kasalliklarda uchraydi. 
Yorug'likni idrok etish va moslashish 
Yorug'likni ko`rish – To`r parda pigment epiteliyadagi tayoqchalar 
ko'zning yorug'likni idrok etish vazifasini bajaradi, chunki ular kolbochkalarga 

---

69 
qaraganda qorong’idagi nurga nisbatan sezgirroqdir. Uning buzilishi ko'plab 
ko'z kasalliklarining dastlabki belgilaridan biridir. 
Yorug'lik sezish jarayoni to’r pardaning minimal yorug'lik tanlash 
xususiyati (yorug'lik hissi chegarasi) va yorug'lik yorqinligidagi eng kichik
farqni aniqlash orqali amalga oshiriladi . Yorug'likni idrok qilishning 
boshlang'ich darajasi dastlabki yorug'lik darajasiga bog'liq: qorong'uda kamroq 
bo'ladi va yorug'likda ko'payadi. 
Moslashish - adaptatsiya yorug'likning kamayishlari bilan ko'zning 
yorug'lik sezgirligining o'zgarishi. Moslashish qobiliyati ko'z fotoreseptorlarini
haddan tashqari kuchlanishdan himoya qilish va shu bilan birga yuqori foto
sezgirlikni saqlashga imkon beradi. Yorug'lik - yorug'lik darajasining oshishi bilan 
va qorong'ida yanada qorong’ulikka moslashuv (yorug'lik darajasining pasayishi )
bilan bog’liq. 
• Yorug'likka moslashish ayniqsa yorug'lik darajasi keskin oshgan holda, 
ko'zlarning himoya reaksiyasi bilan birga bo'lishi mumkin. Birinchi sekundlarda 
yorug'lik moslashuvi eng jadal davom etadi, birinchi daqiqaning oxiriga kelib, 
maksimal darajaga erishiladi. 
• Qorong'ida moslashuv sekinroq. Yorug'lik kam bo'lgan sharoitda vizual 
pigmentlar kam iste'mol qilinadi, ular asta-sekin yig'ilib boradi, bu esa to’r parda 
ning past yorqinlik stimullariga sezgirligini oshiradi. Fotoreseptorlarning yorug'lik 
sezgirligi 20-30 sekundda tezlashib 50-60sekundda maksimal darajaga yetadi. 
Qorong’ulikka moslashuv - adaptatsiya. Alohida adaptometr( Kravkov – 
Purkinye tablitsasi yordamida aniqlanadi . Bu qora 20X20 sm. Kartonga 4
kvadratda havo rang, qizil, yashil, sariq 3X3 sm. ranglarga yorug’lik berib 
bemorga 50 sm. masofadan ko`rish buyuriladi. Normal adaptatsiyada bemor avval 
30-40 sekunddan keyin sariq, 40-50 sekunddan keyin havo rangni ko`radi.
Agarda adaptatsiya buzilsa sariqdan keyin 60 sekundda havo rangni bazo’r 
ko`radi yoki umuman ko`rmaydi.

---

70 
Gemeralopiya- qorong’ulikka adaptatsiyaning pasayishi. Ular kunduz juda 
yaxshi ko`radilar, lekin shomdan keyin ko`rish juda yomonlashadi.
Simptomatik, essensial va tug’ma gemeralopiya bor 
• Simptomatik gemeralopiyalar to`r parda abiatrofiyasi,sideroz, pigmentli