Muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi

Savol va topshiriqlar: 
1.‖Kolesov voqeasi‖ nima maqsadda  tashkil etildi va qanday oqibatlarga sabab bo‘ldi 
? 
2.Yosh buxoroliklar  faoliyati haqida nimani bilasiz ? 
3.Buxoro amirligi ag‘darilgach qanday hokimiyat  organlari tuzildi ? 
 
 
 

---

313 
 
 
5-MAVZU:XIVA XONLIGIDAGI AHVOL HAMDA XON 
HOKIMIYATINING AG‗DARILISHI. XXSRNING TUZILISHI VA 
TURLI ISLOHOTLAR 
REJA: 
1. Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat va Yosh xivaliklar faoliyat 
2. Xonlikda vaziyatning keskinlashib borishi. 
3.  Xorazm  Xalq  Sovet  Respublikasining  tashkil  qilinishi  hamda  undagi  iqtisodiy, 
ijtimoiy va madaniy o‗zgarishlar.
 
Tayanch iboralar: manifest, Nozirlar Kengashi,
 
   
Ma‘lumki,  Xiva    xonligi    XIX    asr    ikkinchi  yarmida    yuz  bergan      Rossiya  
imperiyasi      bosqinidan    keyin      o‘z      mustaqilligidan    mahrum    bo‘lib,  Rossiya  
protektaratiga  aylanib  qolgan edi.Ular ichki siyosatda  nisbatan  mustaqil bo‘lsada, 
biroq    uning    xorijiy    davlatlar    bilan    bo‘ladigan    tashqi    siyosiy    va    savdo-tijorat  
aloqalari  Rossiya  hukumatining  to‘liq  nazoratida  amalgam  oshiriladi. 
   
 Haqiqatan    ham  Xiva    xonligining    butun    ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy-xo‘jalik   
hayotida  Rossiya  mustamlakachiligi   siyosatining  kuchli ta‘siri  va  asorati   sezilib 
turardi.Buning ustiga   mamlakatning xonidan tortib  to uning  son-sanoqsiz, katta-yu –
kichik  amaldorlari   xalqqa  keragidan ziyod   jabr-zulm  o‘tkazib kelardilar.Shu bois   
xonlikda    ommaviy    norozilik      harakatlari    to‘xtovsiz      yuzaga    kelib,kuchayib 
bormoqda  edi. Ayniqsa,   1917-yilgi      fevral  inqilobiy      o‘zgarishidan   keyin    Xivada   
ilg‘or  demokratik    harakatlar  avj oldi. Endilikda   Xiva  xonligi  fevral  inqilobidan  
foydalanib,  o‘zini  Rossiya    ta‘siridan  xalos    etib,  mustaqillik      maqomini    qo‘lga  
kiritishga  intildi. Ayni  chog‘da  xonlikning  jafokash  xalqlari  hukmron  sinflar   va 
tabaqalar    zulmidan    qutilib,  keng      demokratik      erkinliklar    va      huquqlarga    ega  
bo‘lishga   umid bog‘ladilar. 
   
Xiva    xonligi    hududida    aholi    keng    ijtimoiy    qatlamlarining    demokratik  
yo‘nalishdagi  harakati  o‘sib    bordi.Ularning    sa‘y-harakatlariga    Yosh    xivaliklar  
tashkiloti   rahnamolari   yetakchilik qildilar. XX asr  boshlarida  vujudga kelgan Yosh  
xivaliklar    uyushmasi    o‘zining  dastlabki      qadamlaridanoq    xonlikdagi    mustabid 
tuzumni      chuqur  isloh  qilish  ,    xalqning    ahvolini    yaxshilash,  uning  tub  maqsad, 
manfaatlarini      ro‘yobga    chiqarish    uchun    kurash  olib  bordi.    1917-yil    boshlarida  
Rossiyada    bo‘lgan    o‘zgarishlar    ta‘sirida  Yosh    xivaliklarning  faoliyati    yanada  
kuchaydi.  Ular  o‘z  dasturiy      vazifalarini    belgilab,  xonlikdagi      siyosiy    vaziyatni  
o‘zgartirish    va  qator  muhim  demokratik    islohotlarni    amalgam  oshirishga    harakat 
etdilar.  Shu  maqsadda    Yosh    xivaliklar    rahbarlari  xonlikning  o‘ziga  xos  maxsus 
xususiyatlaridan    kelib    chiqib,  tinchlik  yo‘li  bilan,  asta-sekin    mutlaq    monarxiya  
tuzumidan      konstitutsion    monarxiya  boshqaruviga    o‘tishga    qaratilgan    manifest 
ishlab  chiqdilar. Manifestda  xonning  vakolatlari  doirasini  cheklash,  uning xalqqa 
nohaq  zulm  o‘tkazgan,    haddidan    oshgan    amaldorlarini    jazolash,  vazifalaridan  
mahruz  etish,  ijtimoiy    hayotning    muhim  sohalari-  iqtisodiyot,  ta‘lim    va  madaniyat 
jabhalarini    isloh  etish    talablari  aks    ettirilgandi.  Xivadagi    ijtimoiy-siyosiy    vaziyat  
keskin   tus olayotgani, keng aholi  qatlamlari  faol harakatga   kelayotganini, ommaviy  
ko‘cha namoyishlari  to‘xtamayotganini  ko‘rgan Xiva xoni  Isfandiyorxon  murasyu-
madoraga   borib  o‘z arkoni  davlati ishtirokida  1917-yil  5- aprel  kuni  manifestni  
imzolashga   majbur  bo‘ladi. 

---

314 
 
  
 Manifest  talablariga    ko‘ra  xonlikda    konstitutsion  monarxiya        tuzumi 
o‘rnatildi.Ayni paytda  tarkibi  30-50  kishidan  iborat  ruhoniylar  va savdo-  sanoat  
ahli    vakillaridan    saylangan    Majlis  va  Nozirlar    kengashi    tuziladi.  Ular    xalq  
vakilligi    boshqaruvi    organlari    xon    hokimiyati      vakolatlarini      ma‘lum    darajada  
chekladi. 
 1917-yil    iyuniga    kelib  Isfandiyorxon    o‘zini  o‘nglab  olgach,  Rossiya    muvaqqat  
hukumatining    Xivadagi    vakili,    general    Mirbadalov    yordamiga  tayanib, 
Matmurodov  boshchiligidagi Yosh  xivaliklar  rahbar  guruhini  qamoqqa  oladi. Yosh  
xivaliklar  partiyasi  va uning faoliyati  qonundan tashqari  deb e‘lon qilinadi.ularning  
ko‘plari    qo‘lga  olinib,  qamaladi.  Qolganlari  esa    xonlikni  tark  etadi.  Iyul  oyida  
Xivada      Rossiya    Muvaqqat    hukumatining    komissari    lavozimi    ta‘sis  etiladi    va 
xonlikka  qo‘shimcha  harbiy  qismlar,kazak  qo‘shinlari  yuboriladi. 
   
1917-yil  kuzida Rossiyada  yuz bergan  oktabr  o‘zgarishi  uning tasarrufidagi  
Xiva    xonligidagi    voqealarning    rivojlanishi    jarayoniga    ham  o‘z    ta‘sirini  
o‘tkazmasdan  qolmadi.Avvalo,  xonlikka      tutash    bo‘lgan  Turkiston    hududlarida  
bolsheviklarning    sovetlar    hokimiyati    zo‘ravonlik    bilan    o‘rnatildi.  Bunday  tuzum  
Xiva  bilan  yaqin    chegaradosh    amudaryoning    o‘ng    sohili-  Petroaleksandrovsk  
(To‘rtko‘l)    va  uning  atroflarida      ham    qaror    toptirildi.  Turkistonda      voqe  
bo‘layotgan    bunday  o‘zgarishlar      xonlikka    bevosita    daxl  etmasdan,muxolifatchi 
kuchlarni    junbushga    keltirmasdan    qolmasdi,albatta.  Garchi  Sovet    Rossiyasi  
Xivaning  davlat  mustaqilligini  rasmiy tan  olgan  bo‘lsada, biroq turli   yo‘llar  bilan, 
yashirin   va oshkora  tarzda   uning ichki  ishlariga  aralashishini  davom ettirdi. 
Manifestda    mamlakatning    demokratik    rivojlanish    yo‘lini    aks    ettirgan    keng  
sotsial- iqtisodiy  va  ijtimoiy-siyosiy  tadbirlar: ―Xon va  uning  hukumati  tomonidan 
mamlakatni mutlaq boshqarishni  butkul  barham  toptirish ; Xiva  xonligiga,  to‘ralar  
va  vazirlarga    tegishli      bo‘lgan    mablag‘lar      va  mulklarni      xalq  mulki    deb  e‘lon 
qilish;  kambag‘allar   hayotini  yaxshilash yo‘lida   yirik   zamindorlar    yerlaridan   
foydalanish; bolalarni  bepul  o‘qitish  uchun  Xivaning   hamma   joyida   maktablar  
ochish;Xivaning      shaharlari    va    aholi      manzilgohlarida    bepul    sinfxonalar    va  
sog‘lomlashtirish  muassasalari  ochish; Xiva  xoni  va  beklari  tomonidan   kambag‘al    
aholidan    tortib    olingan    yerlar,  mulk    va  boshqa      narsalarni      qaytarib    berish; 
majburiy  mehnatga qilish (begor)ni  butunlay   yo‘q  qilish‖    nazarda  tutilgan edi. 
Xorazm  Xalq  sovet  respublikasining tashkil topishi .1920-yilning  27-30-aprel  
kunlari    Xivada  bo‘lib    o‘tgan    xalq    vakillari    I  Butun    Xorazm    qurultoyi    Xiva   
xonligi   tugatilganligi  va  yangidan  Xorazm  Xalq  Sovet  Respublikasi tuzilganligini 
e‘lon  qildi. 
   1917-yilgi    fevral    burjua  demokratik  inqilobi    va      podsholik  tuzumining  
ag‘darilishi,    hokimiyatning      boshqa      siyosiy      kuchlar    qo‘liga    o‘tishi    Buxoro  
amirligiga      ham  o‘z    ta‘sirini      o‘tkazmasdan      qolmadi.  Negaki,    podsho  
Rossiyasining      yarim    mustamlakasi    hisoblanib  kelgan    Buxoroda    bu  davrga  kelib  
ichki ijtimoiy- siyosiy  va iqtisodiy  ziddiyatlar  jiddiy  tus  olib  borayotgandi.Buning  
boisi  amirlikning    moliyaviy-iqtisodiy    hayoti    va    savdo-sotiq    aloqalari    ko‘pdan  
buyon    Rossiya iqtisodiyotiga  bo‘ysundirib  kelinganligida  edi.Bunda uning siyosiy  
jihatdan  qaramligini  gapirib  o‘tmasa  ham bo‘ladi.Binobarin, Rossiyadagi  har  bir  
o‘zgarish, iqtisodiy  yoxud  siyosiy  larzalar  amirlikning   hayot maromiga   chuqur 
daxl  etmasdan  qolmasdi.Buning  ustiga    mamlakat  ichki    hayotida    hokimi  mutlaq, 
cheklanmagan    vakolatlar      sohibi    bo‘lgan    amir    va  uning    ko‘p    sonli    ayonlari,  

---

315 
 
amaldorlari    mehnatkash    ommaga    hukm    o‘tkazib,    zulm-  sitamni    kuchaytirib  
kelardi.