Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

B= M x T x N 
bunda 
B- 
bozorning sig‘imi, 
M 
– aniq bozorda mahsulotning ushbu 
turini sotib oluvchi mijozlar soni; 
T-
tadqiq etilayotgan vaqt davomida 
xaridorlar tomonidan ushbu tovarning xarid qilinish soni; 
N - 
mahsulotning o‘rtacha narxi. 
Ikkinchi holatda formula quyidagicha: 
B= MICh+ Z + I – E 
Bunda 
B- 
bozorning sig‘imi, 
MICh
- milliy ishlab chiqarish, 
Z- 
tayyorlovchi korxona omborlaridagi tovar zaxiralari qoldiqlari, 
I-
import, 
E- 
eksport. 
Firma natijalarini o‘zaro nazorat qilish va tuzatish uchun odatda, bu 
usullarning ikkalasidan ham foydalaniladi. Biroq bozor 
sig‘imini 
aniqlashning ushbu formulalari o‘ta sodda va yanada aniqroq, reallika 
yaqinlashgan ko‘rsatkichlarni olish uchun aholi xarid qobiliyatiga, xarid 
tarkibi va odatlariga, hayot tarzi stereotiplariga va yana ko‘plab omillarga 
tuzatishlar kiritish kerak, ya’ni ko‘p omilli iqtisodiy modellardan foydalanish 

---

147 
zarur bo‘ladi. 
2009 – yilda Rossiya kiyim bozorlarining sig‘imi – 12-14 mlrd. doll., 
oyoq kiyim bozorlariniki – 180-200 mln. juft (4-5 mlrd. doll.), bolalar kiyimi 
bozori sig‘imi – 3-4 mlrd. doll.ga baholandi. 
Bozor sig‘imini aniqlay borib, ushbu bozorga kiruvchi korxonalar 
bozordagi raqobatchi firmalarning ishtiroki va ishini e’tiborga olib, uning 
to‘liq miqdorini egallab olishni hisob-kitob qilishga haqli emasmiz. Shuning 
uchun ushbu bozordagi xususiy ulushi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish 
ham (agar korxonalar unda ishtirok etayotgan bo‘lsa) yoki kelgusida 
bozordagi imkoniyati bo‘lishi mumkin bo‘lgan ulushining hisob-kitobini 
qilish yangi bozorga kirishda yoki o‘zining kelgusi faoliyati natijalarini 
hisob-kitob qilishda muhim hisoblanadi. 
Bozorning kompaniyaga tegishli ulushi ko‘rsatkichi raqobat kurashida u 
ushbu bozordagi raqobat kurashida qanday rol o‘ynashini tushunishiga va bu 
bozorda muomalaning to‘g‘ri liniyasini, raqobat strategiyasini ishlab 
chiqishga imkon beradi. 
Bozordagi ulush quyidagi formula bo‘yicha hisob-kitob qilinadi: 
Bu = BSh:U x 100%, 
bunda 
Bu 
- korxonaning bozordagi ulushi; 
BSh 
– korxonaning bozordagi 
sotilish hajmi, 
U 
- ushbu tovarning ushbu bozordagi umumiy sotilish hajmi. 
Masalan, 2009 – yilda mobil telefonlarining jahon bo‘yicha sotilishi 
990,8 mln. donani tashkil etdi. Unda Nokianing ulushi – 36,2%, 
Motorolaniki – 21,1%, Samsung – 11,8%, Sony Ericson -7,4%, LG – 6,3%, 
BenQ – 2,4%ni, qolganlari esa 14,8% ni tashkil etdi. 
Olingan 
hamma 
ma’lumotlar asosida bozor rivojlanishining 
konyunkturaviy bashorati tuziladi, uning yakuniy vazifasi esa ehtimol 
tutilgan kelajak manzarasini yaratish: foydalanib qolish kerak bo‘lgan 
imkoniyatlarni va qochish zarur bo‘lgan xavflarni aniqlashdir.