Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

VIII
 
bob. BOZOR SEGMENTATSIYASI VA XARIDORLAR 
TURLARI 
 
8.1.
 
Bozor segmentatsiyasining mohiyati va ahamiyati 
 
Segment so‘zi “
segmentum” 
lotin so‘zidan olingan bo‘lib, bo‘lak, qism, 
bo‘g‘inlarga bo‘lish, yo‘lak, biror narsaning qismi ma’nolarini bildiradi. 
Bozor segmenti - marketing termini bo‘lib, tovarlar yoki xizmatlar 
bozorining bo‘lagi sifatida tariflanadi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, tovar 
yoki xizmatlarni muvaffaqiyatli sotish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, 
umumlashtiruvchi belgilar bo‘yicha guruhlangan iste’molchilar yig‘indisiga 
aytiladi. Umumiy belgilar sifatida, masalan, umumiy moyilliklar, ehtiyojlar, 
madaniy va milliy xususiyatlar va h.k. o‘rin egallaydi. 
Bozor segmenti, deganda, aynan iste’molchilar guruhi ko‘zda tutiladi va 
o‘z navbatida alohida tovarlar turlari bozor segmentini tashkileta olmaydi. 
Bozor segmenti bir qancha mezon talablariga mos bo‘lishi lozim. Bozor 
segmentining kerakli belgisi bu uning unsuridagi bir xillik, o‘xshashlikdir. 
Shunga ko‘ra, sotish xarajatlarini sezilarli qisqarishiga va ushbu bozor 
segmentiga xizmat qiluvchi marketing kompleksining yuqori darajadagi 
ixtisoslashuviga erishish mumkin. Bozor segmenti mahsulotni ishlab 
chiqarish va sotish xarajatlarini minimallashtirish uchun kompaniya 
imkoniyatlariga mos keluvchi sig‘imga ega bo‘lishi lozim. Shu bilan birga 
qisqarib borayotgan bozor sig‘imi sharoitida sotish hajmlarini oshirishni 
oldini olish uchun bozor sig‘imidagio‘zgarishlarni muntazam kuzatib borish 
muhim. 
Bozor segmenti mahsulotni qulay sotish kanallarini, iste’molchilar bilan 
ikki tomonlama aloqani ta’minlovchi kommunikatsion vositalarni o‘zida 
jamlaydi. Aks holda, kompaniyaning sotuv hajmlari qisqarib boradi. Bozor 
segmentini to‘g‘ri tanlash uchun iste’molchilarning kompaniya mahsulotiga 
bo‘lgan munosabatini aniqlash, mahsulotga nisbatan o‘xshash talabdagi 
iste’molchilar guruhini shakllantirish, aynan mazkur tovarni ishlab chiqarish 
imkoniyatlarini 
aniqlash, 
uning 
raqobatbardoshligi 
va 
iqtisodiy 
samaradorligini baholash, marketing dasturini yaratish lozim. Buning uchun 
maxsus tadbirlar, anketa- so‘rovnomalar va boshqa marketing tadqiqotlari 
amalga oshiriladi, natijalar tahlil qilinib, iste’molchilarning o‘xshashligi va 
farqli jihatlari asosida u yoki bu bozor segmenti tanlanadi. Shuni ta’kidlash 
lozimki, bozor segmenti bu har doim ham bozorning kichik bir bo‘lagi 
emas, balki bir vaqtning o‘zida bir qancha raqobatchi kompaniyalar faoliyat 
olib borayotgan bozorning anchagina katta qismidir. 
Bozor segmenti – bu bozorning bir bo‘lagi bo‘lib, u o‘zining iqtisodiy 
intizomi bo‘yicha tavsiflanuvchi bir xildagi xaridorlar guruhini ko‘rsatadi. 
Iste’molchilar talabini qondirishda tovarlarning turi, modellari, sifat va 

---

150 
miqdoriga ko‘ra tabaqalangan holda yondashuv bo‘lib, ularni guruhlarga 
ajratishda turli xil mezonlar qo‘llashga asoslanadi. Bozor bir jinsli hodisa 
tarzida emas, balki ayrim-ayrim segmentlar majmuyi tarzida, har bir 
segment doirasida alohida o‘ziga xos bir talab namoyon bo‘ladigan hodisa 
tarzida olib qaraladi. Segmentlarga ajratish mezonlarini tanlash ko‘p 
jihatlardan tovar yoki xizmatning turiga, shuningdek, korxona bozor 
faoliyatida hal qilmoqchi bo‘lgan masalaga bog‘liq. Shu sababli bozorni 
segmentlarga ajratishning universal mezonlari yo‘q. Qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari, sanoat tovarlari va keng iste’mol mollari uchun tanlov 
mezonlari bir-biridan juda keskin farq qiladi. Rejalashtirish ehtiyojlariga juda 
mos keladigan maqbul mezon tovarni bozorda joylashtirish masalalariga 
umuman to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Segmentlarni aniqlashning ko‘p usullari 
bor. Mazkur usullardan biri – iste’molchilar talabiga ko‘ra bozorni bo‘lish. 
Faraz qilamiz, muzqaymoq sotib olganlarga 2 ta markaning qaysi birining 
ta’mi sifatli va konsistensiyasi yaxshi. Olingan javoblardan tanlashning aniq 
strukturasi hosil bo‘ladi. Mabodo muayyan mezon xaridorlar o‘rtasida paydo 
bo‘lgan farqlarni izohlab berishga imkon bermasa, unda boshqa mezonni 
kiritish va to bu farqlarni ravshan aniqlashga qadar tadqiqotlarni davom 
ettirish lozim. Masalan, Kodak yillar davomida 35 mmli kameralarni ishlatib 
keldi. Texnik jihatdan tavsirlari juda sifatli. Ranglarni yorqin ko‘rsatadi. 
Tanlash uchun kamera turlari juda ko‘p. Lekin, bu bilan ko‘pchilik 
professional tasvirchilarni qoniqtirish qiyin edi. Ular uchun bir kamera 
boshqasi bilan bir xil edi. Odatda, tasvirlar chiqarilgach nuqsonlari borligi 
bilinardi. Ba’zida obyekt tasvirga to‘la sig‘magan, nur tushib qolgan yoki 
ko‘z qizil rangda bo‘lishi va hokazo. Kodak 1996–yilga kelib yuqoridagi 
muammolarni hal etish uchun kodak APS (Advanced Photo Sistem) ni 
yaratdi. Tasvirga olish oson va 3 xil formatda amalga oshirilar edi.Tasvirlar 
kartrijda saqlanar, uni qayta chiqarish mumkin edi. DSLR – digital single 
lens reflex, 2005-yillardan boshlab Sony, Nikon, Olimpus, Pentax DSLR 
kameralarini ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. 
Mahsulot nima? 
Mijozlar “qanoatlanish” yoki “rohatlanish”ni sotib oladi, detallarni 
emas. 
Mahsulot (GM - Malibu) Xizmat (Uzairways) GM va Uzairways 
faqatgina mahsulot yoki xizmat sotmaydi, balki “rohatlanishni” sotadi. 
Shuning uchun iste’molchilarni to‘laqonli guruhlarga bo‘lib o‘rganish zarur. 
Bozor segmentlarining aniq bir turi yo‘q, bozorning holatiga yaxshi 
moslashish uchun bozorni segmentga ajratishning bir necha usullarini 
birdaniga yoki alohida-alohida qo‘llash mumkin. Bozorni jo‘g‘rofiy, 
demografik va psixografik xususiyatlariga ko‘ra segmentlarga ajratish 
mumkin.