Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Narxning ishonchliligi 
tushunchasi xaridorni mahsulot narxini kutgan 
darajada, ya’ni xarid qobilyatiga mos ravishda bo‘lishini bildiradi. 
Narxlarning doimiyligi, oldindan kelishilgan holda belgilanishi(katta bitimlar 
uchun), sarf–xarajatlarni ortiqcha qilib yuborib, narxni ko‘tarishdan qochish 
xaridorni narxga bo‘lgan ishonchini oshiradi. 
Narx belgilashda haqqoniylikning 
ikki jihati mavjud. 

Xaridorning «narx – qimmatlilik, naflilik» nisbatidan qoniqishi. 

Tovarning real bahosi bilan uning ijtimoiy tan olinganligi. 
Narxdagi haqqoniylik qoidalariga rioya qilish, sotuvchi tomonidan 
xaridorni aldashga yo‘l qo‘ymaslik iste’molchining narxdan qoniqish 
darajasini oshiradi. 
Bank xizmatlaridagi foiz stavkalarining haddan tashqari oshirilishi, 
kredit to‘lash muddatini qisqartirib, foizini oshirish, maishiy xizmat turlariga 
narxning yuqori belgilanishi iste’molchilarda narxga ishonmaslik hissini 
uyg‘otib, ular xizmatidan boshqa foydalanmaslikka undaydi. 
Iste’molchilarning narxdan qoniqishini baholash juda murakkab 
jarayon. Iste’molchi o‘z xarid qobiliyatini qoniqtiradigan va o‘z iste’mol 
ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan tovarlarni olish imkoniyatiga ega bo‘lsa, unda 
narxdan u yoki bu darajada qoniqish hosil bo‘ladi. 
Xarid jarayonida tavakkalchilikka yo‘l qo‘yish, qaror qabul qilish 
xaridorni xarid qilish, qilmasligini qiyinlashtiradi. 
Narxdan qoniqish darajasini o‘lchash uchun belgi va umumiy darajada 
bir necha ko‘p o‘lchovli shkalalardan foydalanish mumkin. 
Alohida narx belgilarining nisbiy muhimligi regression tahlil orqali 
aniqlanadi. Bunda umumiy narxdan qoniqish o‘zgaruvchan kattalik bo‘lib, 

---

246 
belgilardan qoniqish o‘zgarmas kattalik bo‘ladi. Har qanday tovar 
belgilarining (qismlari) alohida naflilik darajasi, ularning qimmatini, narxni 
mos yoki mos emasligini ko‘rsatadi. Masalan, maishiy texnika buyumining 
ko‘p funksiyalardan iboratligi, ekspluatatsiya qilishning osonligi, elektr 
energiyasini kam sarflashi, ta’mirlash uchun kafolatning mavjudligi va 
hokazolar iste’molchining tovar narxidan qoniqqanligini bildiradi. 
Narxdan qoniqish menejmenti uchun yuqorida sanab o‘tilgan juda ko‘p 
axborotlar zarur bo‘lib, maqsadli marketing chora tadbirlari ham o‘zaro bir - 
biriga chambarchas bog‘liq jarayonlar hisoblanadi. 
Narxdan qoniqishni o‘rganish birlamchi axborot manbayi bo‘lib, 
iste’molchilarni so‘rovnoma qilish hisoblanadi. So‘rovnoma tovarning har bir 
belgisi (qismi) bo‘yicha savollar, narxi, foydaliliga, nafi va boshqa 
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak. 
Ko‘p hollarda, yangi tovar chiqarilishi oldidan so‘rovnomalar o‘tkazilib, 
xaridorlar qanday narxda tovarni sotib olishlari mumkinligi aniqlanadi. 
Natijalarga qarab yangi tovarga defferensial yondashib narxlar belgilanadi. 
Xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, bozor sharoitida tovar narxini 
belgilash ko‘p omillarga bog‘liq. Xaridorning tovar narxidan qoniqishi, 
narxning uning naflilik darajasiga mosligi eng asosiy mezoni hisoblanadi. 
Tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarida uning narxini ham 
o‘zgartirish, iste’molchilarda talabni saqlab qolish, shu tovar hayotiylik 
davrini uzaytirishi mumkin. Narx siyosatidagi turli chora-tadbirlar 
xaridorning narxdan qoniqish darajasini oshiradi. Raqobat mavjud bo‘l- gan 
joyda iste’molchini o‘z xaridoriga aylantirish har bir sotuvchining maqsadi 
bo‘lib, u iloji boricha uni nafaqat bir marotabali xaridor, balki doimiy 
mijozga aylanishini xohlaydi. 
Tovar hayotiylik davrining birinchi bosqichida yuqori narx belgilab, 
«qaymog‘ini olish» strategiyasini qo‘llasa, 4 – talabning pasayishi bosqichida 
rag‘batlantiruvchi strategiyalarni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Iste’molchini rag‘batlantirish, sotuv jarayonini faollashtirish, narxlarga 
nisbatan xaridorda ishonch va qiziqishni uyg‘otish uchun chegirmalar, 
imtiyozli sotuvlar, sovg‘alar berish, aksiyalar, lotareyalar o‘ynash juda 
samarali bo‘ladi. 
Kuchli raqobat sharoitida iste’molchini xaridorga, doimiy mijozga 
aylantirish sotuvchidan juda ko‘p faollikni, «Iste’molchi shoh» shioriga mos 
holda savdo faoliyatini yuritishni talab qiladi.