|
Budjetfondinishakllantirishdaikkixiltushunchadanfoydalaniladi:
2) davlat budjetining daromadlari.
1) budjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar);
Davlatbudjetigato’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlarvaboshqalar), engavvalo, to’lovchilarningxarajatlaridaniboratbo’lib, ularningdaromadlaridanchegirilsada, birvaqtningo’zidaulardavlatbudjetidadavlatningdaromadlarisifatidagavdalanadi. Ana shundantaqsimlashmunosabatlarigakirishganishtirokchilar (tomonlar) o’rtasidagimanfaatlardaba’zibirfarqlijihatlarvujudgakeladi. Davlatbudjetningdaromadlarinioshirishdanmanfaatdorbo’lsa, bunarsa u yokibudarajadato’lovchilarning (yuridikvajismoniyshaxslarning) manfaatdorliginipasaytiradi. Davlatbudjetiningdaromadlario’ziningyaxlitligibilanfarqlanadivaularyagonamaqsadga — ijtimoiyehtiyojlarniqondirishgaxizmatqiladi.
Budjetdaromadlaridavlatningsub’ektlar (xo’jaliklarvaaholi) bilano’zaromunosabatlarininganiqchegaralangan, aniqlanganqisminiifodaetadi. Bu munosabatlarxilma-xilbo’lishigaqaramasdan, ularumumiybelgilargaegavaumumlashtirilgan, abstraktholdaishlabchiqarish (budjet) munosabatlariningalohidaelementisifatidamaydongachiqadi. Budjetdaromadlario’zlariningiqtisodiytabiatigako’raob’yektivbo’lib, ulardavlatningsub’ektlar (xo’jaliklarvaaholi) bilanbarqaroraloqalariniifodalaydi. Ularningob’yektivzarurligidavlatningo’zigaxosfunksiyalargaegabo’lganmavjudligibilanbelgilanadi.
Davlatbudjetidaromadlariningfarqlanuvchibelgisishundaniboratki, ulartaqsimlashnatijasi (budjetgato’lovlar) vayanadataqsimlashob’ekti (budjetichidagifondlarnishakllantirishvamoliyalashtirish) sifatidamaydongachiqadi. Demak, davlatbudjetiningdaromadlarianiqifodalanganbudjetkategoriyasibo’lib, ularnishakllantirishvaulardanfoydalanishtaqsimlashningbudjetmexanizmiorqaliamalgaoshiriladi.
Davlatbudjetiningxarajatlarixuddiuningdaromadlarisingari, ikkiyoqlamaxaraktergaega. Birtomondan, budavlatningxarajatlari, boshqatomondanesa — sub’ektlarningixtiyorigatushadiganqaytarilmaydiganmablag’larbo’lib, ularningdaromadlarigaaylanadivaulartomonidanturlimaqsadlargamo’ljallangantegishlifondlarnishakllantirishdafoydalaniladi. Ana shuikkiyoqlamaxarakterdavlatbudjetixarajatlariningyakuniyemas, balkitaqsimlashjarayonlariningoraliqbosqichiekanligidandalolatberadi. Bu yerdabudjetfondlariningegasi — davlatvapulmablag’larinioluvchilar — sub’ektlaro’rtasidayangitaqsimlashmunosabatlaripaydobo’ladi. Daromadlarsingari, davlatbudjetiningxarajatlari ham ob’yektiviqtisodiykategoriyadir. U kategoriyasifatidabudjetlitaqsimlashmunosabatlariningma’lumbiryakuniyqisminiabstraktholdaumumlashtiradi. Ularningmoddiylashuvibudjetdansub’ektlargapulmablag’lariningteskarioqimibilanxarakterlanadi.
Shundayqilib, davlatbudjetiningiqtisodiymazmunidegandaumumdavlatpulfondinishakllantirish, mablag’larnibudjetlarichidataqsimlashvasub’ektlarnibudjetdanmoliyalashtirishnatijasidavujudgakeladigan, o’zarobog’langantaqsimlashmunosabatlariningbutunkompleksitushuniladi. . Davlatbudjetiko’psonlivabo’lingantaqsimlashaktlariningmajmuiorqaliyalpiichkimahsulotharakatiningasosiyyo’nalishlaridanamoyonbo’ladi. Aynanbudjetiste’molvajamg’arishfondlariningshakllanishida, iste’molfondiningqismlargaajralishiga, sofdaromadningdavlatvasub’ektlaro’rtasidabo’linishigahalqiluvchita’sirko’rsatadi. Mamlakatningasosiymoliyaviyrejasiko’rinishidaqonuniyrasmiylashtirilgan, davlatpulfondlariniyaratishvaulardanfoydalanishborasidagiiqtisodiymunosabatlarmajmuigadavlatbudjetideyiladi.
1) taqsimlash;
2) nazorat.
Davlat byudjeti ikki xil funksiyani bajaradi:
Davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasiorqaliuningmohiyatinamoyonbo’ladi. Bu davlatbudjetitomonidanamalgaoshirilayotgantaqsimlashmunosabatlariningmazmunidayaqqolko’rinadi.
Davlatbudjetiorqaliamalgaoshiriladigantaqsimlashbujarayonningikkinchi (oraliq) bosqichidir; Shuninguchun ham davlatbudjetiningtaqsimlashfunksiyasio’zigaxosbo’lganxususiyatgaegabo’lib, undantaqsimlanganyalpiichkimahsulotniqaytataqsimlashdafoydalaniladi. Agar taqsimlashningbirinchibosqichidabudjetmablag’larimilliydaromaddadavlatningulushisifatidamaydongachiqsa, uningikkinchibosqichidaesaanashuulushqismlargabo’linadivako’psonlikanallarorqaliturlitadbirlarnimoliyalashtirishgavafondlarnishakllantirishgayo’naltiriladi. Davlat budjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha bo’linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor boshqarishda davlat budjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun sharoit yaratadi.
Davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat budjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida, yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit yaratib beradi.
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat budjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Budjet davlatniki bo’lganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi.
Davlat budjetining nazorat funksiyasi:
1) davlat budjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini jalb qilish;
2) mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash;
3) budjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi.
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat budjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:2
- moliyaviy resurslarga bo’lgan yangbi talabni kelgusi budjet yilida budjetning xarajatlari tarkibiga kiritish;
- moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud budjet resurslarini manyovr qilish, ya’ni budjet kreditlarini bir ob’ektdanikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim sub’ektlarning o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;
- qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan qoplash va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
