Mustaqil Ish Mavzu Bilim inson ma’naviy kamolot olami

Mustaqil Ish

Mavzu

Bilim inson ma’naviy kamolot olami

Andijon Mashinsozlik Instituti Elekrtotexnika fakulteti EEE yo'nalishi K-22-20 Guruh talabasi Mahmudov Saidabrorning Falsafa fanidan

Reja

• Bilim turlari va shakillari.
• Bilim nazariyasining predmeti.
• Bilim asosiy turlari.

I .Bilimning asosiy turlari va shakllari . Noilmiy bilim shakllari . Talabalar masala mohiyatini yoritishda avvalo bilim tushunchasiga uning turlariga yondashadi. Bilishning mohiyati, mazmuni bilan bog’liq masalalarning tahlili uzoq o’tmishiga ega. Odamlar qadim zamonlardayoq o’zl arini o’rab turgan olam, undagi narsa va hodisalarning mazmun
mohiyatini o’rganganlar, ularning qadri to’g’risida fikr yuritganlar. Zamonlar o’tishi, jamiyat rivoji davomida bu boradagi masalalar ko’lami kengaygan, ularni ham qilishning ahamiyati ortavergan. Inson, uning ongi va bili mi to’g’risidagi fanlar orasida gnoseologiya va epistemologiya alohida ajralib turadi. Ularning birinchisin i umumiy bilish nazariyasi yoki bilish falsafasi deyish mumkin. U tirik jonzotlardan faqatgina odamzotga xo s xususiyat bilishning tabiati va imkoniyatlari, inson bilimining voqyelikka munosabatini o’rganuvchi, bilim ning haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash yo’llari, usullari to’g’risidagi falsafiy fandir. «Gnoseologiya
» grek cha so’z bo’lib, «gnosis»-bilish, «logos»
nazriya, ya’ni bilish nazariyasi, bilish to’g’risidagi ta’limot ma’nolarini anglatadi. «Gnoseologiya» atamasi fal safaga nisbatan yaqinda (1854 yilda) shotland faylasufi D. Ferar tomonidan kiritilgan bo’lsada, biroq u Zardu sht, Suqrot, Platon, Aristotel davrlaridayoq shakllana boshlagan edi. «Olam va odam» tizimida dunyoni angl ash, subyekt va obyekt o’rtasidagi munosabatlar dialektikasi gnoseologiya shug’ullanadigan masalalar ko’lamini belgilaydi. Bu masalalar insonning bilish faoliyatidan iborat eng umumiy mavzuni tashkil qiladi. Gnoseologiya kundalik yoki maxsus, ilmiy yoki badiiy faoliyatligidan qat’iy nazar, insonning bilish faoliyati dagi umumiylikni o’rganadi. Shu bilan birgalikda «epistemologiya» atamasi ham uchraydi. Agar gnoseologiya umuman bilish haqidagi ilm bo’lsa, epistemologiya esa, asosan, ilmiy bilish to’g’risidagi fandir. Epistemolo giya gnoseologiyadan farq qiladi. Epistemologiya asosan ilmiy bilish tahlili bilan shug’ullanadi, dunyoni ilmiy bili sh esa kundalik, badiiy, diniy va boshqaturlardagi bilishda uchraydigan bir qator o’ziga xos xususiyatlarga eg a. Masalan, ilmiy faoliyatda amalga oshiriladigan bilish
prosedura va operasiyalari, abstraksiyalarning paydo bo’lish mezonlari va ilmiy usullari bilish nazariyasi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Gnoseologiyada esa nafaqa t ilmiy bilish, balki umuman onsonga xos bilish bilan bog’liq barcha masalalar tahlil qilinadi. Falsafaga bilim va bilish tasnifi uchun qulay bo’lgan «subyekt» va «obyekt» tushunchalari kiritilgan. Umumfalsafiy jihatdan « obyekt» tushunchasi tashqi olam, borliq, voqyelik va, xususan, moddiylikni ifodalaydi, «subyekt» esa insonni, shaxs , individni anglatadi, degan qarashga mutaxassislar e’tiroz bildirishmaydi. Ammo sof bilih jarayoni tahlil etilayo tganda obyekt va subyekt munosabatlari nihoyatda serqirra ekanligi ko’zga tashlanadi. Tabiatshunoslikda borliq , obyektiv reallik, moddiy obyektlar inson bo’lmasa ham yashayveradi, degan fikrga hyech kim e’tiroz bildir masligi mumkin. Bilish nuqtai nazaridan subyektsiz hyech qanday gnoseologik jarayon ro’y bermaydi. «Subyek t» «ong»ning o’zi emas, lekin shu vaqtning o’zida, odatiy bo’lgan «individ ongi»dan butunlay boshqa narsa e mas. Bilish subyekti»ning o’ziga xosligi nimada? Ushbu tushunchaga umumiy tarif qo’yidagicha: subyekt maq sadga muvofiq faollik, inson amaliy faoliyatining baholashi va bilishining
ruhiypsixologik jihatini ifodalaydigan tushunchadir. Subyekt, avvalo, individdir. Aynan, u ong, sezgi, idrok, tuyg’u obraz lar orqali aks ettirish, eng umumiy abstraksiyalar sohibi, amaliyot jarayonida real, o’zgaruvchan moddiy kuch bo’lib harakatlanadi. Biroq, subyekt individual emas, balki u kollektiv, sosial guruh, sinf, umuman jamiyat hamdir. Jamiyat miqyosida turli eksperimental tarkib qoidalar, priborlar, kompyuterlar va boshqalar garchand o’zo’zicha bo’lmasada, subyuyekt tizimining bir qismi, elementi hisoblanadi. Individ yoki olimlar hamjamiyati darajasida priborlarning o’zi subyektlar faoliyatinig v ositalari, sharoitlari hisoblanadi. Shu ma’noda jamiyat universal subyekt hisoblanadi, chunki unda boshqa ba rcha darajadagi subyektlar, avlodlarning hayoti jamlangan, jamiyatdan tashqarida hyech qanday bilish yo’q va bo’li shi ham mumkin emas. Ayni paytda, jamiyat subyekt sifatida o’zining bilish imkoniyatlarini individual subye ktlarning bilish faoliyati orqali amalga oshiradi. Obyekt tushunchasi subyektga qarashmaqarshi bo’lgan, subyektning amaliy, baholovchi va bilish faoliyati yo’naltirilgan narsa, voqyea, hodisa va bosh
Qalarni ifodalaydi. L. Feyerbax ayganidek, «Men» o’zi uchun subyektdir, boshqalar uchun esa obyekt, ya’ni xu losa shuki, «men» subyekt ham, obyekt ham bo’lishi mumkin. Moddiy hodisalar birga ma’naviy hodisalar ham o byekt bo’lishi mumkin, masalan, individ ongi uning psixikasi uchun bilish obyektidir. Har bir kishi o’zo’zini, o’z xulq
atvori, hislari, sezgi va fikrlarini bilish obyekti qilishga qodir. Bunday hollarda individ sifatidagi subyekt tushu nchasi faol tafakkur sifatidagi, sof «men» gacha torayishi mumkin. Bunday hollarda subyekt maqsadga yo’naltirilga n faollikning manbai sifatida maydonga chiqadi. Umumiy tarzda «obyekt» va «subyekt» tushunchalarini mazm uni ana shundan iborat. Bu tushunchalar turli va, ayni paytda, bir
biriga o’ta olishi ma’nosida o’zaro bog’liq hamdir. Ularning o’zaro farqli qirralari mutlaq qaramaqarshi emas. Gnoseologiyada obyekt deganda voqyelikning istagan qismini emas, balki subyekt e’tibori qaratilgan fragmenti tushuniladi.