|
HALQALI CHUVALCHANGLAR FILOGEN1YASI
Ba’zi kiprikli chuvalchanglar va nemertinlarda metameriyani ayrim organlaming tana o ‘qi bo‘ylab kolp maita takrorlanishi tariqasida namoyon bo‘lishi; troxofora lichinkasini kiprikli chuvalchanglar va nemertinalaming myullerov lichinkasigao‘xshashligi halqalichuvalchanglami kiprikli yassi chuvalchanglardan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. Halqalilar yuksak tuzilishi asosiy belgisi selom va qon aylanish sistemasining rivojlanganligidan iborat.
Selomning kelib chiqishi to‘g ‘risida bir necha nazariyalar mavjud.
1. Sxizotsel nazariyasiga ko‘ra selom to‘garak chuvalchanglarning birlamchi tanabo‘shlig‘i gomologi hisoblanadi. Lekin bu nazariyako‘pchilik hayvonlar embrional rivojlanishida selomni ichak devoridan hosil bolishini izohlab berolmaydi.
2. Miotsel nazariyasi bundan avvalgi nazariyaga o ‘xshaydi. Unga
ko‘ra selom muskul boshlang‘ichidagi bo‘shliq sifatida hosil bo'lgan. Selom dastlab faqat tayanch ahamiyatiga ega bo‘lgan. Miotsel nazariyasi selomni boshqa funksiyalarini tushuntirib berolmaydi.
3. Gonotsel nazariyasiga ko‘ra selom tuban chuvalchanglar jinsiy
bezlaridan hosil boigan. Har bir selomik xaltachalar bo‘shlig‘i kiprikli
chuvalchanglar yoki nemertinalar jinsiy bezlari bo‘shlig‘iga mos keladi.
Darhaqiqat, selom jinsiy funksiyani bajaradi. Agar selom gonadalardan
hosil bo‘ladigan bo‘lsa, u holda jinsiy bezlarning bir qismi somatik hujayralami hosil qilgan, deyishga to‘g ‘ri keladi.
4. Enterotsel nazariyaga qaraganda selom bolshliqichlilar va taroqlilaming gastrovaskulyar sistemasidan hosil bo‘lgan. Yuksak bo'shliqichlilar (meduzalar) gastrovaskulyar nayi endodermasi ostida jinsiy bezlarrivojlanishini qayd qilgan holda selomning jinsiy funksiyasini entrotsel nazariya to‘g ‘ri tushuntirib beradi. Bu nazariya e’tiboran gonotsel nazariyani ham o‘z ichiga opadi. Enterotsel nazariyaga ko‘ra taroqlilar ichagi va ikkilamchi tana bo‘shliqlilar selemoduktlari (selom organlari) kelib chiqishi jihatdan juda yaqin organlar. Ikkilamchi og‘izlilarda selom xaltalarini endodermal ichakning yon bo'rtiqlaridan. ya’ni, enterotsel usulda hosil bolishi ham enterotsel nazariyasining to‘g‘riligini isbotlaydi. Ammo birlamchi og‘izlilarda selom va mezoderma boshqa usulda hosil bo‘ladi. Embrional rivojlanish davrida selom mezoderma varag‘i hujayralarining ajralib chiqishi natijasida, mezoderma varaqlari esa ikkita boshlang‘ich mezodenna hujayralaridan, ya’ni, teloblastik usulda hosil bo‘ladi. Bir qarashda entrotsel usul bilan teloblastik usul o ‘rtasida katta farq borga o‘xshasada, ular bir-biriga juda yaqin turadi. Chunki mezodermani hosil qiladigan blastomerlar ham dastlab endodermaga tegishli bo‘lgan. Keyinchalik embrion rivojlanishning soddalashuvi natijasida mezoderma varaqlari endodermadan juda erta ajralib chiqqan ikkita hujayradan hosil bo‘lgan. Qon tomirlari bo‘shlig‘i parenxima ichida tirqishsimon yoki naysimon bo‘shliqlar tariqasida shakllangan. Parenxima to‘qimasini zichlashuvi natijasida qon tomirlari devori, uning suyuqlashuvi natijasida esa qon hosil bo‘lgan. Halqali chuvalchanglar tuban chuvalchanglaming katta
filogenetik tarmog‘i hisoblanadi. Ular orasida ko‘ptuklilar markaziy o‘rinini egallaydi. Chuchuk suv ko‘ptuklilaridan tuproqda yashashga moslanish tufayli kamtuklilar, ulardan esa zuluklar kelib chiqqan. Chuchuk suvda yashashga о ‘tishi tufayli hayvonlarda metamorfoz yo‘qolgan. Zuluklarning parazit yashashga o ‘tishi bilan selomni ikkilamchi tarzda parenxima siqib chiqargan; yassi chuvalchanglarga o‘xshash konvergent belgilar paydo bolgan.
Sodda tuzilgan polimer halqalilar ko‘p sonli bir-biriga o ‘xshash bo‘g‘imlardan iborat (gomonom segmentasiya). Ulaming parapodiylari
va ichki organlari ham ko‘p sonli; bir xilda tuzilgan. Evolyutsiya davomida halqalar, parapodiylar va ichki metamer organlar tobora ixtisoslashgan; halqalar va organlar soni kamayib, stabillashib borgan. Selom to‘sig‘i, metanefridiylar va selomoduktlar soni kamayishi (oligomerizatsiya) tufayli halqalar geteronomligi kuchayib borgan, nefridiylar va selomik organlar (selomoduktlar)ning bir qismi reduksiyaga uchraydi.
Xulosa
Exiuridlaming sistematik o ‘mi aniq ma’lum emas. Ko‘pchilik olimlar ulami halqali chuvalchanglarga yaqinlashtirishadi. Dengiz tubida loyga
ko‘milib hayot kechiradi. Tanasi va selomi halqalarga ajralmagan. Tuxumidan halqalilarga o ‘xshash troxofora lichinka chiqadi. 150 ga yaqin turi ma’lum.
Tanasi uzunligi 3 sm dan 185sm gacha. Tanasi bo‘g ‘imlarga ajralmagan; oldingi qismida uzun xaitumi, orqa qismida chiqarish teshigi bo‘ladi. Og‘zi xartumi asosida joylashgan (94-rasm) Ba’zi turlarining xartumi ikkiga ajralgan. Xartumining chuqurlashgan qorin tomonida kipriklar bo‘ladi. Kipriklar suv va undagi mayda organizmlami og‘iz tomonga haydaydi. Og‘zidan keyinroqda 2 ta yirik qillar joylashgan. Tanasining keyingi qismida ham ko‘ptuklilaming qillariga o ‘xshash 2 qator kipriklari bo‘ladi. Teri-muskul xaltasi devori halqalilarga o ‘xshash. Tanasi bir qavat epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy tana sirtiga kutikula ishlab chiqaradi. Epiteliy ostida 2 qator muskullar bor. Selom bo‘shlig‘ini peritoneal epiteliy o ‘rab turadi.
Hazm qilish sistemasi uzun egribugri naydan iborat; oldingi, o ‘rta va keyingi qismlarga bo‘linadi. Ichak tanadan 10 martagacha uzunroq. Orqa ichak joylashgan bir juft anal xaltachalari 12-300 ta hilpillovchi voronkalar bilan qoplangan. Voronkalaming bir uchi selomga, ikkinchi uchi anal xaltachasiga ochiladi. Anal xaltachalari nafas olish va ayirish vazifasini bajaradi.
Sipunkulidlar - dengizlarda suv tubidagi loyni kovlab yoki bo‘sh naychalardava chig‘anoqlarda yashaydigan chuvalchangsimon hayvonlar. 250 ga yaqin turi ma’lum. Sistematiko‘mi exiuridlar singari aniq ma’lum emas. Voyaga yetgan davrida yoki lichinkalarida ham hech qanday metamer belgilar kolrinmaydi. Ular ham birlamchi halqalashmagan selomik hayvonlar hisoblanadi. Sipunkulidlar tanasi ingichkalashgan xaitumga va birmuncha keng gavda qismiga bo'linadi. Xartumi maxsus muskullar yordamida tanasi ichigatortilishi yoki chiqarilishi mumkin. Og‘zi xartumning uchki qismida joylashgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
