Мустамлака ва мустабид тузум шароитида маданият Режа

Мустабид совет давлати даврида Ўзбекистон маданияти

1925 йил СССР таркибидаги Ўзбекистон ССР тузилган. Албатта, бу «ўзбек халқининг миллий давлатчилиги ташкил қилинди” деган фикрни англатмайди. Чунки ЎзССР амалда ҳеч қандай суверенитет ва мустақилликка эга эмас эди. Россия империяси даврида бўлгани сингари совет даврида ҳам Ўзбекистон марказнинг чекка мустамлака ўлкаси бўлиб қолаверди.

Совет давлати ўзининг дастлабки йилларидаёқ маданиятга нисбатан синфийлик ва партиявийлик нуқтаи назаридан ёндошиб, бутун мамлакат бўйича “марксча-ленинча методология”га асосланган социалистик маданий-маърифий қурилишни амалга оширишни ўз олдига мақсад қилиб олган эди.
Мамлакатда кўплаб клублар, маданият уйлари, саройлари, кинотеатрлар, музайлар барпо этила бошланди.
Бу соҳада коммунистик партия ролини кучайтириш, сиёсий мафкурани омма онгига турли йўллар билан сингдиришга катта эътибор берилди.
Шўролар даврида маданият ҳукмрон мафкура, мустабид тузум тазйиқида Ғарб маданиятига тақлидан ривожланди. Иккинчидан, миллий маданиятнинг бой ўтмиши бир ёқлама ўрганилиб, унинг кўпгина бебаҳо дурдоналаридан халқимиз бебаҳра бўлиб келди. Аммо ҳар қандай тўсиқларга қарамай маданият соҳасида Ўзбекистонда бир мунча ютуқлар қўлга киритилди.
Ўзбекистон маънавий-сиёсий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг энг синалган шакли сифатида клуб муассасалари очилиб, уларнинг фаолияти сиёсий-иқтисодий, ижтимоий-маърифий, мафкуравий масалаларни ҳал қилишга йўналтирилди.
Ўзбекистонда биринчи клублар 1918 йил Тошкент (Туркистон халқ университети ҳузурида) ва Самарқанд (Қушҳовуз маҳалласидаги мусулмон клуби)да очилди. 1920 йилларда махсус маданий - маърифий муассасалар (клуб, халқ уйи, қизил чойхона, қироатхона ва бошқалар) тизими «меҳнаткашларнинг коммунистик тарбияси» ва Халқ маърифатининг асосий воситаларидан бири сифатида халқ маориф комиссарлиги таркибида ташкил топган. 1924 йили клуб муассасалари сони 134 тага етган бўлса, 1978 йили Ўзбекистонда 3880 та маданият уйи ва саройлари фаолият кўрсатди.
Маданий-маърифий, сиёсий-мафкуравий ишлар тизимида кутубхона алоҳида эътибор берилди. Уларга партия ва совет давлатининг сиёсатини кенг омма орасида тарғиб этишнинг муҳим воситаси сифатида қаралди.
Ушбу кутубхоналар асосан омманинг ғоявий-сиёсий онгини ошириш учун иш олиб борар эдилар. Шу мақсадда кутубхоналардаги совет мафкурасига зид кўплаб нашрлар йўқ қилинди. Натижада, ўзбек миллий маданияти, тарихи, маънавий меросига оид кўплаб ноёб асарлар илмий-бадиий муомаладан олиб ташланди.
Маданий - маърифий ишларда музейларнинг ролини оширишга катта аҳамият берилди. Музейлар асосан ғоявий-мафкуравий вазифаларни бажарар эдилар^.
Республикадаги мавжуд музейлар иш фаолиятини такомиллаштириш, уларга ягона марказлашган раҳбарликни ташкил этиш мақсадида 1921 йил 20 майда Туркистон Республикаси музей, қадимий ёдгорликлар, санъат, табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси (Турккомстарис, 1927 йилда Узкомстарис) ташкил этилди. Қўмитага республикадаги барча тарихий ёдгорликларни ҳимоя қилиш, ҳисобга олиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи берилди. Натижада, шу йилнинг ўзида 52 та йирик ёдгорликлар ҳисобга олинди, 114045 та моддий ва маданий бойликлар музейларга тўпланди. 1975 йилда 34 та давлат музейи мавжуд бўлиб, шулардан 4 таси тарихий 4 та мемориал, 2 санъат ва 15та ўлкашунослик музейлари эди. Хива (1964), Самарқанд (1982), Бухоро (1985)да музей-қўриқхоналар ташкил этилди.
Шўролар даврида Ўзбекистон адабиёти ўзига хос тарзда, кескин мафкуравий тазйиқлар таъсири остида ривожланди.
Совет давлатининг изчил мафкуравий тарғибот ишлари натижасида кечаги жадид ёзувчиларининг бир қисми шўролар томонига ўтган, ўтмаганлар эса, таъқиб қилина бошланди. Совет давлати назоратидаги «Қизил қалам» адабий ташкилоти (1926-30), Туркистон йўқсил ёзувчилари уюшмаси ҳамда бу уюшма вилоят ва шаҳар бўлимлари (1928-32)нинг ташкил этилиши, ёзувчиларнинг «ўнг», «сўл», «йўловчи» каби турли гуруҳларга ажратилиши ўзбек адабиётининг тараққиётига катта зарба берди. Мустабид тузумнинг инсоният тарихида мисли кўрилмаган қатағон сиёсати натижасида 30-йилларнинг иккинчи ярмига келиб А.Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Тавалло, Элбек, Ғулом Зафарий, Ғози Юнус, Усмон Носир сингари ўнлаб шоир ва ёзувчилар йўқ қилиб юборилди. 50-йилларнинг бошларида эса, М.Шайхзода, Шухрат, Шукрулло, Саид Аҳмад, М.Исмоилий, Ҳамид Сулаймон сингари ёзувчи ва адабиётшунослар қатағон этилди.
20 – йилларда йўқсил (пролетар) адабиётининг барпо этишга қаратилган саъй-ҳаракат натижасида шундай насрий асарлар майдонга келдики, улар бойлар фақат золимлар, камбағаллар эса, янги жамиятни барпо этувчи илғор кучлар сифатида талқин этила бошлади ва халқнинг бу ҳар иккала қатлами ўртасидаги зиддият шу давр адабиётининг асосий конфликти сифатида тасвирланди.
Совет ёзувчиларининг 1-қурултойи (Москва, 1934)да социалистик реализм совет ёзувчилари учун ягона ижодий метод деб эълон қилинган. Бу методга кўра совет воқелигини «инқилобий тараққиёт»да, яъни пардозлаб кўрсатиш ва аксинча, «феодал ўтмиш»да рўй берган воқеа-ҳодисаларни қора бўёқлар билан тасвирлаш зарур эди. Аммо шундай даврда ҳам А.Қодирийнинг «Ўтган кунлар» ва «Меҳробдан чаён» сингари даврнинг мафкуравий панжараларини ёриб-парчалаб ташлаган романлари ҳам яратилди.
Жадид ёзувчилари бошлаб берган замонавий ўзбек адабий тили ва услубини яратиш жараёни шу даврда, биринчи навбатда, А.Қодирий ва Чўлпон, шунингдек Ойбек, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон ва бошқа ёзувчиларнинг ижодий меҳнатлари билан маълум даражада ўз якунини топди. Ойбекнинг «Қутлуғ қон» романи 20-30 йилларда ўзбек насрида олиб борилган ижодий изланишларнинг синтези сифатида юзага келди.
Иккинчи жаҳон уруши йилларида адабиёт уруш мавзусини ёритишга сафарбар этилди. Ойбек, Ғ.Ғулом, Ҳ.Олимжон, Шайхзода, Уйғун, Миртемир ва бошқа ёзувчи, шоирлар ўз асарлари билан фронт ва фронт орқасида курашаётган армия ва ҳамда душманга нисбатан нафрат ва ғазаб туйғуларини уйғотувчи, уларни ғалабага ундовчи урушида қаҳрамонона курашга рағбатлаштирувчи асарлар ёздилар. Айниқса, Ойбекнинг Навоий романи бу даврнинг ўлмас асари бўлиб, адиб бу асари билан ўзбек адабиётида тарихий-биографик роман жанрини бошлаб берди.
Давлат ва партия урушдан кейинги дастлабки йилларда (1946–48) адабиёт ва санъатни тамомила издан чиқарувчи, яна 1937–38 йиллар қатағонини ёдга солувчи мафкуравий қарорларни чиқарди. Бу қарорлар асосида ўзбек халқ оғзаки ижодининг дурдонаси-«Алпомиш» эпоси «феодал давр мафкураси билан суғорилган», «совет халқига ёт асар», деб эълон қилинди. Аруз вазни шеъриятда совет даврида рўй бераётган «оламшумул ўзгаришларни ифодалашга қодир бўлмаган вазн» сифатида қувғинга учради.
Уруш ва урушдан кейинги машаққатли йиллар тасвири Ш.Рашидовнинг «Бўрондан кучли», И.Раҳимнинг «Ихлос» (1958) романларининг ғоявий йўналишини белгилаб берди.
Шу даврда тарихий ўтмиш мавзуида ёзилган асарлар орасида атоқли адиб М.Осимнинг «Тўмарис», «Широқ», «Темур Малик», «Махмуд Торобий», «Ўтрор» қиссалари, шунингдек, 20-асрнинг 20-30 йилларида ўзбек диёрида бўлиб ўтган мураккаб воқеалар ҳақида ҳикоя қилувчи М.Исмоилийнинг «Фарғона тонг отгунча» (1959,1967) дилогияси яратилди.
50 - йилларнинг охири - 60 - йилларнинг бошларида адабий ҳаётга Э. Воҳидов, Ю.Шомансур, Б.Бойқобулов, Х.Салоҳ, А.Орипов, М.Жалилов, О.Матчон ва бошқа ўнлаб ёш шоирлар авлоди кириб келди.
Шу давр ўзбек шеъриятининг муҳим хусусиятларидан бири ижтимоий адолатсизликлар билан муроса қила олмаган кенжа авлод вакиллари (А.Орипов, Р.Парфи, У.Азим, Ш.Раҳмон ва б.) ўз асарларида турли йўллар билан миллатпарварлик ва эркпарварлик ғояларини куйладилар.
80–йилларда воқеликда рўй берган воқеа ва ҳодисалар мустабид совет тузумининг инқирозга юз тутгани, унинг ёлғон идеал ва ғояларга асосланганидан дарак бера бошлади. Драматурглар жамиятдаги кўнгилсиз ҳолларга қарши курашда комедия жанри имкониятларидан самарали фойдаландилар. Истиқлол арафасида Ш.Бошбеков «Темир хотин» асари билан комедиянинг кишиларга шунчалик ҳордиқ берадиган, уларни дунё ташвишларидан фориғ этадиган жанр эмас, балки уларни ўйлатадиган, улар орқали жамиятни ҳақ йўлга етаклайдиган восита эканини тўла асослаб берди.
Ўзбек халқининг маънавий - мафкуравий ҳаётида санъат ҳар доим ҳам муҳим роль ўйнаган. Санъат ва унинг барча турлари билан шуғулланиш, бу борада янгиликлар яратиш, уларнинг жаҳон андозалари даражасида яратилишини таъминлаш ўзбек халқи учун янгилик эмас эди.
Совет мустабид тузумининг дастлабки даврида театр, мусиқа, тасвирий санъат ва кино санъатида маълум ижобий силжишлар кўзга ташланди. Аммо бу санъат турлари коммунистик мафкуранинг сиёсий ақидалари тазйиқи асосида «ривож» топди. Совет ҳукуматининг Ўзбекистонда санъат турларини ривожлантиришга бўлган интилишини эса, ушбу восита орқали ўз мафкуравий мақсадларига эришиш маъносида тушуниш керак. Шунинг учун ҳам ўзбек санъаткорларининг у ёки бу санъат турини ривожлантиришга бўлган барча саъй-ҳаракатлари совет ҳукумати томонидан қўллаб-қувватлаб турилди. Яратилаётган асарларнинг мезони эса, сиёсий - мафкуравий қарашларнинг даражаси билан белгиланар эди.
Ўзбекистон театр санъатининг шаклланиш жараёни жуда мураккаб шароитда юз берди. Бир томондан, миллий санъат арбоблари халқ маданий мероси, ўзига хос маданий қадриятлар асосида саҳна асарларини яратишга ҳаракат қилган бўлсалар, бошқа томондан, ҳукмрон сиёсий куч «пролетар маданиятини барпо этиш» байроғи остида театр санъатида «советлаштириш» ишини кучайтириб юборди.
1918 й. Ҳамза Фарғонада ўлка сайёр сиёсий труппасини ташкил этди. М.Қориёқубов, Й.Эгамбердиев, Ҳ.Исломов, М.Кузнецовалар шу театр қалдирғочлари бўлди. Ўша йили Маннон Уйғур Тошкентда «Турон» жамияти қошида театрни тиклади. Бу тўда кейинчалик Ўлка давлат намуна театрига айланди. Аброр Хидоятов, Обид Жалилов, Сайфи Олимов, Зиё Саид ва бошқалар театрнинг биринчи актёрлари бўлишган.
Театрлар сони аста-секин орта борган. Андижон (1919), Хивада (1922) театр ташкил топди.
20 – йилларда Москава ва Боку шаҳарларида ташкил бўлган театр студияларида М.Уйғур бошчилигидаги артистлар таҳсил кўриб (1924–27) қайтдилар. 1924 й. Самарқандда Ўзбек давлат драма театри барпо этилди. 20 – йиллар охири Рус ёш томошабинлар театри (1928), Ўзбек ёш телетомошабинлар театри (1929) ташкил топди. 30-йилларда Фарғона (1930), Наманган (1931), Қашқадарё (1932), Сурхондарё (1955) вилоят театрлари, ўнлаб шаҳар ва туман театрлари ташкил қилинди. Тошкентда М.Горький номида Рус драма театри (1934), Республика қўғирчоқ театри (1939) очилди. 1939 йил дастлаб кинотеатрлар ташкил этилиб, бир йилдан сўнг Муқимий номидаги Республика мусиқали драма ва комедия театрига айлантирилди. Гарчи театрлар сони кўпайиб борсада, коммунистик мафкура, синфийлик талаби кўпгина драматурглар ва театр арбобларининг қатағон қилинишига сабаб бўлди, саҳна санъатининг эркин ривожланишига тўсқинлик қилди.
Иккинчи жаҳон уруши йилларида ўзбек театри намоёндалари «Муқанна» (Ҳ.Олимжон), «Жалолиддин Мангуберди» (М.Шайхзода), «Ўлим босқинчиларга» (К.Яшин) ва б., мусиқали драмалардан «Нурхон» ва «Офтобхон» (К.Яшин, Т.Жалилов) спектакллари шуҳрат қозонди.
1968 йили «Ёш гвардия» (1990 - йиллардан Аброр Ҳидоятов номидаги ўзбек драма театри ташкил қилинди). 70 - йилларнинг биринчи ярми ўзбек театрида зиддият даври бўлди: бир томондан, турли театр анжуманлари ўтказилиб, баъзи режиссёрларда (Б.Йўлдошев ва б.) миллий мерос ва анъаналарга эътибор кучайиб, бу ижобий натижалар, ҳатто кашфиётларга олиб келган бўлса, иккинчи томондан дабдабабозлик, ҳўжакўрсинга ишлаш, ҳақиқатдан қўрқиб, ҳаётни хаспўшлаб кўрсатиш театр санъатининг имкониятларини чеклаб қўйди. Бу даврда ўзбек театрлари тарихий мавзуда ва мумтоз асарлар талқинида бир мунча ютуқларга эришди. Ҳамза театрининг «Тирик мурда» (Л.Толстой), «Отелло» (Шекспир) спектакллари шулар жумласидандир. Баъзи комедиялар («Олтин девор», «Келинлар қўзғолони») халқ қадриятлари руҳида ишланди. 1986 й. Республика сатира театри ташкил топди.
80 - йиллар иккинчи ярмидаги ошкоралик даврида театр санъатида ҳам аҳвол бир қадар ўзгарди: ҳаётни ҳаққоний акс эттириш, нуқсонларни рўй-рост очиш, услуб ва жанр ранг-баранглиги кучайиб борди. Бу даврда Аброр Ҳидоятов театри етакчи ўринга чиқди. Театр «Майсаранинг иши», «Паранжи сирлари» (Ҳамза), «Қора камар», «Зиёфат» (Ш.Ҳолмирзаев), «Искандар» (Навоий достони асосида Ш.Ризаев пьесаси) спектакллари билан тарихий ва замонавий мавзуларни акс эттиришда миллий воситаларни кенг ишлатиш, ижрода катта ютуқларга эришди.