Мустақил таълим учун материаллар kirish reja Biologiya fanlari sistemasi. Biologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari

Sisten Sistein Sistin
Tabiatda uchraydigan aminokislotalar soni 300 ga yaqin. Ulardan faqat 20 xiligina hamma oqsillar tarkibiga kiradi. Bir qanchalaii faqat alohida orga-nizmlar, ayrim oqsillar va peptidlar tarkibida uchraydi. Quyida shu amino-kislotalarning nomlari, ayrim guruhlar bo’yicha, hamda uch harfli shartli bel-gilari keltirilgan. Peptid va oqsillar tarkibi yozilganda aminokislotalarning to’la nomi o’rniga mana shu qisqartmalardan foydalanish qabul qilingan.
Aminokislotalarning umumiy xossalari — ularning tarkibidagi amin va kar-bon guruhlariga va ularning qanday joylashganligiga bog’liq.
Aminokislotalar tarkibidagi COOH va NH₂ guruhlar ionlashganligi uchun, ular ikki qutbli (bipolyar) ion shaklida ifodalanadi. Bunday xossali moddalarni amfoter birikmalar deyiladi. Ular kuchli kislotali sharoitda ishqor, ishqoriy sharoitda esa kislota sifatida reaksiyaga kirishadi.
Aminokislotalar oqsillarning qurilish materiallari — monomerlari hisoblanadi. Ko’p aminokislotalar biologik aktiv moddalar — gormonlar, vita-minlar, antibiotiklar sintezi uchun zarur mahsulot hisoblanadi (masalan, tirozin — tiroksin gormonining asosiy tarkibiy qismi).
O’simlik va ko’pchilik mikroorganizmlar aminokislotalarni o’zlari oddiy birikmalardan (CO₂, suv, ammiak) sintezlay oladi. Ammo odam va ko’p hayvonlar bir qancha aminokislotalarni sintezlay olmaydi. Bu aminokislolalar o’rni almashinmaydigan aminokislotalar deyiladi. Ularga valin, leysin, izoleysin, treonin, fenilalanin, triptofan, metionin, arginin, gistidin kiradi.
Ular organizmga faqat ovqat tarkibidagina kiradi. Bu aminokislotalar yetishmasligi odamlarda har xil kasalliklarga, hayvonlarda esa mahsuldorlikning pasayishiga, o’sish va rivojlanishning sekinlashishiga, oqsil biosintezining buzilishiga sabab bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda ko’p almashinmaydigan aminokislotalar genetik injeneriya va biotexnologiya usullari bilan olinmoqda.
Oqsillar hujayra tarkibidagi organik birikmalarning sosiy qismini va umu-man hujayra quraq moddasining yarmidan ko’pini, (50 80%ni) tashkil etadi. Oqsil nomi tuxum oqi so’zidan kelib chiqqan oddiy atama; ilmiy adabiyotda ularni "birinchi", "eng muhim" degan ma’noni anglatadigan protein termini bilan atash qabul qilingan.
Oqsillar hujayradagi boshqa molekulalardan o’zlarining yuqori molekulyar massaga ega bo’lishlari va tarkibida azot atomlari tutishi bilan farq qiladi.
Oqsil molekulasi faqat aminokislotalardan tuzugan bo’lsa ham bu monomerlar bir xil emas, oqsil molekulasi tarkibiga bil biridan farq qiladigan 20 xil aminokislota turli miqdorda va nisbakla kiradi,
Oqsil molekulasi massasining pastki chegarasi 6000 dalton, yuqorigi chegarasi 1000000 dalton va undan ham katta. Molekulyar massasi 30000— 50000ga teng o’rtacha oqsil taxminan 300—400 aminokislota qoldig’idan tuzil-gan, ko’pincha bitta polipeptid zanjiridan tashkil topgan bo’ladi. Oqsil moleku-lalarining o’lchami 5—10 nm ga teng.