Мустақил иши мавзу: Мирзачўл минтақаси

Аҳолнси ва меҳнат ресурелари географиней. Вилоят мамлакатимизда ўзининг демографик салохияти бўйича охирги ўринларнинг бирини эгаллайди (Навоий ва Сирдарё вилоятларидан олдинда, холос,).
21-я Жиззах вилоятн ахолиеннннг ўенши ва худудий таркнби.

т/р	Қишлок туманларн	Ахолисн	МННГ КИНГИ	Ўснш, %	Ўртача бкр ннллнк кўпайиш, %
		2001 й.	2014 й.
1	Арнасой	38,4	41,9	109,1	0,70
2	Бахмал	102,1	136,4	133,6	2,25
3	Дўстлик	49,5	58.9	119,0	1,35
4	Жиззах	L 142,3	188,9	132,7	2,20
5	Зарбдор	46,4	60,3	130,0	2,05
6	Зафаробод	40,7	45,0	110,6	0,80
7	Зомин	120,0	158,7	132,3	2,20
8	Мирзачўл	-	44,9	.	-
9	Пахтакор	50.2	66,7	132,9	2,20
10	Фориш	72,5	83,3	114,9	1,05
11	Ғаллаорол	119,8	152,9	127,6	1,90
12	Янгиобод	21,5	25,5	118,6	1,30
	Жиззах шахри	132,5	163,4	123,3	1,65
	Жамн вило» I бўйича	991,0	1226,8	123,8	1,65

Жаовач Узбекистон Республикам Давлат статистика кўмитаси маьяумотяари асосида ҳисобяаб чиқилган.
Аҳолисининг ўсиш суръати ҳам республика ўртача даражаси атрофида. Аҳолининг табиий кўпайиши бўйича Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларидан кейинги, тахминан Хоразм, Наманган ва Бухоро вилоятлари билан бир каторда туради. 21 -жадвал маълумотлари тахлили шуни кўрсатадики, сўнгти 13 йил мобайнида вилоят аҳолиси 123 фоизга ўсган ҳолда, ўртача бир йиллик кўпайиш 1,60 фоизга тенг бўлган.
Энг юкори кўрсаткич Бахмал, Жиззах ва Пахтакор туманларида кўзга ташланади, бу холат уларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан боғлик бўлган. Арнасой, Зафаробод ва Фориш туманларида демографик ривожланиш сустроқ. Аҳоли сони бўйича Янгиобод республикамизда факат Томди туманидан (Навоий вилояти) олдинда туради, холос. Демографик хусусиятлар, ўз навбатида, ахолининг табиий ҳамда механик ҳаракати туфайли юзага келган. Вилоятда туғилиш ва табиий кўпайиш
курсаткичлари юқори. Жиззах вилояти аҳолиси йилига, 17-18 минг кишига кўпайиб бормоқда. Бундай купайиш тўлиқ табиий ҳаракат натижасида юзага келгак, миграция алоқалари эса салбий натижаларга эга бўлиб, табиий купайиш бу манфий қолдиғиыи тўлдирибгина қолмай, умумий аҳоли ўсишини ҳам таъминлайди. 2013-йилда вилоят аҳолисининг табиий кўпайиши 18,6 промилле, миграция қолдиғи эса минус 0,6 %о. 2012-йилда кўчиб келганлар 7748 киши, кўчиб кетганлар 10016 киши. Ҳар минг кишига ҳисоблаганда, туғилиш вилоят бўйича 22,6 кишини, вафот этгаилар 4,0 кишини ташкил килган. 22-жадвал маълумотлари кўрсатишича, туғилиш ва табиий кўпайишнинг юқори даражалари Бахмал ва Зарбдор туманларида қайд этилган.
22-жадвал Жиззах внлоятн ахолиснкинг табиий ва механик харакатн
(ҳар минг кишига нисбатан, 2013 й.)

т/р	\удудлар	Табиий қаракат			Механик харакат
		туғнлнш	v.ihm	табиий купайиш	келган лар	кетган лар	миграция сальдоси
1	Арнасой	20,6	3,1	17,5	11.2	14,6	-3,4
2	Бахмал	25,4	4,4	21,0	5,3	5,7	-0,4
3	Дўстлик	20,7	3,4	19,3	11,2	11.5	-0,3
4	Жиззах	24,3	4,4	19,9	5,8	4,7	1,1
5	Зарбдор	25,1	3,7	21,4	9.4	7,8	1,6
6	Зафаробод	21,5	3,0	18,5	11,9	11,9	0,0
7	Зомин	23,4	4,4	19,0	3,3	4,5	-1,2
8	Мнрзачўл	19,5	2,6	16,9	21,6	14,6	7,0
9	Пахтакор	23,0	4,0	19,0	7,6	8,0	-0,4
10	Фориш	10,8	3,8	17,0	6,2	7,4	-1.2
11	Галлаорол	23.1	4,5	18,6	3,3	5,1	-1,8
12	Янгиобод	21,1	4,0	17,1	4,8	8,4	-3,6
	Жиззах шахри	19,2	3,8	15,4	8,8	11,3	-2,5
	Вилоят бўйича	22,6	4,0	18,6	7,0	7,6	-0,6

Жадвал Ўзбекистон Республикам Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилган.
Вилоят маркази -"Жиззах шаҳрида тугилиш 19,2 %о,"табий'й купайиш 15,4 ёки 1,54 % ни ташкил этган. Улим курсаткичлари Арнасой, Мирзачўл, Зафаробод, Дўстлик туманларида қолган ҳудудларга нисбатан пастроқ. Табиий купайиш эса, ўлим географиясида унча катта тафовут бўлмаганлиги сабабли, асосан туғилиш даражаси билан бслгиланади. Вилоятнинг нозогеографик вазияти ҳам ўзига хос. Бу ерда, хусусан, Бахмал, Ғаллаорол туманларида тоза ичимлик суви билан таъминланганлик даражаси пастлиги туфайли турли хил юқумли касалликлар учраб туради.
Жиззах вилоятида миграция жараёнлари анъанавий хусусиятга эга. Даставвал, ўтган асрнинг 60-70 йилларида Мирзачўл даштини ўзлаштириш
муносабати билан бу ерга республикамизнинг бошқа вилоятларидан, айникса кўшни Самарканд вилоятининг Жомбой, Пойарик, Булунгур, Пастдарғом, Навоий вилоятининг Нурота туманларидан куплаб ахоли кўчиб келган. Сўнгти йилларда эса миграция окими тескари йўналишда кучайиб бормокда. Хусусан, янги ўзлаштирилган худудларда келганларга нисбатан кетганлар кўп.
Жадвалдан кўриниб турибдики, 2013-йилда вилоятнинг деярли барча кишлок туманлари ва Жиззах шаҳрида миграция интенсивлиги юқори бўлган холда унинг натижаси манфий бўлган. Айни вақтда, Мирзачўл туманида хар минг кишига 21,6 киши келган, 14,6 киши кетган, миграция қолдиги мусбат 7,0 промиллега тенг бўлган. Умуман олганда эса, Жиззах ва Зарбдор туманларида хам ахоли алмашинувининг натижаси ижобий, энг катта йўқотиш Янгиобод ва Арнасой туманларида кузатилади.
Вилоятда 2013-йилда урбанизация даражаси 47,5 % (республикада 51,2 %), 2008 йилда эса у 29,2 фоиз бўлган. Шаҳарликлар 6 та шаҳар 43 та шахарчаларда истикомат қилади. "Кишлок тараккиёти ва фаровонлиги йили" Давлат дастурининг ижросига биноан вилоятда 34 та кишлок ахоли пунктларита шаҳарча макоми берилган. Жумладан, Жиззах туманида уларнинг сони 7 та: Жиззахлик, Гандумтош, Қораянтоқ, Токчилик, Мулканлик, Кангли ва Учтепа; Бахмал туманида 6 та: Мугол, Новка - I, Аламли, Тонготар, Октош хамда Бахмал; Ғаллаоролда 4 та: Абдукарим, Лалмикор, Чувиллок, Кангли - 1. Қолган туманларда бундай шаҳарчалар озроқ, Пахтакор ва Дўстлик туманларида эса атиги биттадан (Гулзор ва Наврўз).
Янги шахарчалар орасида Ғолиблар (12,0 минг киши), Жиззахлик (15,6 минг), Токчилик (15,8 минг), Мулканлик (11,0 минг), Юксалиш (11,5 минг киши) аҳоли сони бўйича ажралиб туради. Умуман олганда эса, Жиззах шаҳридан ташкари колган шаҳар жойлар кўпроқ кичик синфларга тааллуқли. Бу ерда урбанистик таркибнинг ўрта бўғини нихоятда заиф: 50-100 минг аҳолига эга бўлган бирорта шаҳар йўқ, Пахтакор, Ғаллаорол, Даштобод шаҳарлари аҳолиси 20-25 минг атрофида.
Жиззах вилоятида 500 дан ортиқ кишлок аҳоли пунктлари бор. Янги шахарчалар пайдо бўлганлиги сабабли колган кишлоқлар янада майдалашган; ҳар бир кишлоққа ўртача 1100-1200 кишидан тўғри келади. Нисбатан йирикроқ кишлоклар Сангзор дарёси ҳамда Тошкент -Самарканд автомагистральи бўйида, Жиззах шаҳри атрофи ва янги ўзлаштирилган жойларда учрайди.
Мехнатга лаёқатли ёшдаги ахоли 694 минг киши, иктисодий фаол аҳоли 424 минг, иктисодиётда банд ахоли 403 минг кишидан иборат. Бир йилда жами 43-45 мингта янги иш ўринлари яратилади, уларнинг 3/5 кисмидан кўпроғи кишлоқ жойларига тўгри келади. Бу ўринлар, асосан, чорвачилик ва касаначилик доирасида ташкил этилган. Банд бўлган
аҳолининг 2/3 қисми моддий ишлаб чиқариш соҳасига мансуб. 2012-йил якунларига кўра, саноатда банд бўлганлар улуши 7,5 %, курилишда 6,9 %, савдо, умумий овқатланиш соҳаларида 8,1 %, транспорт ва алоқада 3,7 % га тенг. Иқтисодиётда банд бўлганларнинг энг катта қисми қишлоқ ва ўрмон хўжалигида қайд этилади (42,4 %).
Аҳолининг миллий таркибида маҳаллий миллат вакиллари, яъни ўзбеклар кўпчнликни ташкил қилади (88,5 %, 2013Й.). Шунингдек, бу ерда қозоклар (Фориш, Арнасой, Мирзачўл) ва кирғизлар (Дўстлик, Бахмал, Зимин) хам бироз кўпроқ. Бошқа миллат вакиллари - тожик, рус, татарлар хам бор.
Хўжалиги. Жиззах вилояти ўзининг минтақавий иқтисодиёт тузилмасига кўра ривожланиб бораетган аграр-индустриал худуд ҳисобланади. Уиинт ҳиссасига республика ялпи ички маҳсулоти қийматининг -2,2 фоизи, саноат ишлаб чиқаришининг -1,3, қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг 5,0, макана савдо айланмасининг -3,2 ва пуллик хизматнинг -2,3, экспортнинг 10,2 - ва импортнинг -1,0 фоизи тўғри келади. Бу нисбий рақамларни вилоятнинг демографик салоқияти билан таққослаганда (4,0 %) вазият янада ойдинлашади. Демак, айтиш мумкинки, вилоятнинг фақат агроиктисодиёт тизимида аҳвол бирмунча яхшироқ.
Ялпи худудий маҳсулот таркиби эса қуйидагича (2013 й.): саноат ишлаб чиқариши -10,2 %, қурилиш -8,4 %, қишлоқ хўжалиги -37,8 %, транспорт ва алоқа -10,4 %, савдо ва умумий овқатланиш -8,9 %, соликлар -3,5 %, бошқа соҳалар -18,8 %.
Сўнтти йилларда барча асосий иқтисодий кўрсаткичларда ўсиш кузатилади. Кичик бизнес (тадбиркорлик) ялпи худудий маҳсулотнинг 80,1 фоизини таъминлаган бўлиб, бу соҳада иқтисодиётда жами банд бўлганларнинг 82,0 фоизи хизмат қилади. Унинг ҳиссасига қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 99,8%, - қурилиш -89,6 %, савдо - 34,2 %, саноат маҳсулотининг 34,2 % тўғри келади. Кичик бизнеснинг асосий қисм,и хусусий тадбиркорлар фаолиятидан иборат.
Саноати. Жиззах вилояти саноати унча ривожланмаган. Фаолият кўрсатаётган жами саноат корхоналарининг сони 1170 та, шу жумладан, йирик саноат корхоналари 19 та. Бу макроиқтисодий соҳада 7,2 минг киши ишлайди. Тармокдар таркибида енгил ва озиқ-овқат саноати етакчилик қилади. Мазкур икки тармоқ вилоят ялпи саноат маҳсулотининг 2/3 қисмини беради (6-расм).
2013-йилда 70,2 минг тонна пахта толаси, 115 минг т чигит, 12,6 минг т ўсимлик ёғи, 56,9 минг т ун, 47,3 минг т омихта ем, 530 минг дона аккумляторлар ишлаб чиқарилган. Шунингдек, 85,4 минг т гўшт ва гўшт маҳсулотлари, 400,2 минг т сут маҳсулотлари қам олинган.
■ ёқилғи-энергетика ■ машинасочлик ва метални қайта ишлаш
«енгил саноат • озиқ овцат
■ кимё ва нефт кимёги ■ қурилиш материэллари
ун крупа оа комбикорм к бошцалар
Аккумуляторлар Жиззах акумлятор заводида, ун маҳсулотлари Жиззах ва Дўстлик шаҳарларида жойлашган дон маҳсулотлари комбинатларида, плёнка ва қувурлар "Жиззах пластмасса" АЖда ишлаб чиқарилади. Пахтани қайта ишлаш заводлари пахта етиштиришга ихтисослашган қишлоқ туманлари марказларида жойлашган (Пахтакор, Дўстлик, Мирзачўл).
Вилоят саноати аккумулятор, пластмасса буюмлар, трикотаж буюмлар, охак, гипс, пахта ёғи, ун каби маҳсулотларни, ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Вилоятда электр энергетика базаси ниҳоятда сует ривожланган: электр энергияни Сирдарё ИЭС дан олинади.
Тоғ-кон саноати Қўйтош (вольфрам, молибден), Маржонбулоқ (олтин), Учқулоч (қўрғошин, рух) ва бошқа "ресурс" шаҳарчаларда ташкил этилган. Киме, машинасозлик ва мсталлни қайта ишлаш, қишлоқ ва йўл хўжалиги машиналарини таъмирлаш йўлга қўйилган. Вилоятда қурилиш материаллари саноати ҳам бирмунча ривожланган (Жиззах, Даштобод, Ғаллаорол). Зафаробод туманида йирик цемент заводи ишга туширилган. (2013-йилда унинг қурилишига 120 млн АҚШ доллари сарфланган).
15-иловада келтирилган маълумотлар таҳлили кўрсатишича, Жиззах шаҳри вилоят саноати маҳсулотининг 36,0 фоизини ва Дўстлик тумани 19,3 фоизини таъминлайди. Бу соҳа Зомин ва Пахтакор туманларида ҳам кўзга кўринарли даражада. Қолган қишлоқ туманларида эса саноат ишлаб чиқариши ривожланмаган (айниқса Мирзачўл ва Янгиобод туманларида). Халк истеъмол молларининг 46,6 фоизи биргина вилоят маркази -Жиззахга тўғри келади. Қишлоқ туманлари орасида Дўстлик ҳамда Жиззах ва Ғаллаорол, Бахмал туманлари ажралиб туради.
Умуман олганда эса, вилоят саноатининг тармоқлар ва худудий таркиби унча ривожланмаган. Бинобарин, бу ерда мавжуд хом ашё ва
минерал ресурслардан, бой меҳнат захираларидан самарали фоидаланиш асосида саноат ишлаб чикариш салохиятини юксалтиришга катта эътибор қаратиш лозим. Махаллийлаштириш хамда ишлаб чикаришни модернизация ва диверсификациялаш минтақа саноатини ривожлантиришнинг муҳим омили бўлиб хизмат қилади. Хусусан, "Жиззах" махсус индустриал зонасининг барпо этилиши минтака саноат салохиятини кескин кўтаради.
Қишлок хўжалиги. Турли тармоқларга ихтисослашган кишлоқ хўжалиги Жиззах вилояти иктисодиётининг етакчи тармоги хисобланади. Минтака пахта, чорвачилик, боғдорчилик, лалмикор дехкончилик, асаларичилик, картошка, сабзавот, полиз (ковун, тарвуз) маҳсулотларини етиштиришга ихтисослашган. Дехқончилик хиссаси - 48 %. Бу нисбат об-хаво, иқлим шароитлари хамда мамлакатимизнинг аграр сиёсати таъсирида ўзгариб туради.
Вилоятда жами кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлар 1266,3 минг гектарга тенг. Унинг 22,0 фоизи суғориладиган ерлар. Кўриниб турибдики, минтакада интенсив равишда қишлоқ хўжалиги, хусусан суғорма дехкончиликни ривожлантириш имкониятлари бирмунча чекланган. Сугориладиган ерлар улуши айникса тог ва тоғолди худудларда жойлашган Фориш, Зомин, Бахмал, Ғаллаорол, Янгиобод кишлок туманларида оз. Фориш туманининг кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлардан бор-йўғи 0,3 фоизи, Янгиобод туманининг 6,6, Бахмал туманининг 8,2 фоизи сугориладиган ерларга тўгри келади. Бу кўрсаткич Арнасой, Зафаробод, Мирзачўл туманларида анча юқори, Зарбдор, Пахтакор, Жиззах туманларида эса у деярли 100 фоизга тенг (23-жадвалга қаранг).
Кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 38,4 фоизи экин майдонлари билан, 59,8 фоизи пичанзор ва яйловлар билан банд. Пичанзор ва яйловлар Бахмал, Зомин, Фориш, Янгиобод каби тог ва тоғолди худудларда жойлашган қишлоқ туманларида, экин экиладиган ерлар эса пасттдакислик худудларда {Арнасой, Дўстлик, Пахтакор, Зарбдор ва бошкалар) кўп.
2013-йил маълумотлари бўйича, кишлок хўжалик экинларининг умумий майдони 390 минг гектарни ташкил қилади. Жами қишлок хўжалик махсўлотининг 63,0 фоизи дехкон хўжалиғига, 36,2 фоизи фермер хўжаликларига тўгри келади. Дехкон хўжаликларининг улуши чорвачиликда, боғдорчилик, картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини етиштиришда кўпроқ. Фермер хўжаликлари эса, асосан пахтачиликда. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Жиззах вилоятида, кўшни Сирдарё вилоятида бўлгани каби, тадбиркорлар асосан фермер хўжаликларида фаолият кўрсатишади. Улар ёки уларнинг ота-боболари бир вактлар республика-мизнинг бошка вилоятларидан айни шу мақсадда кўчиб келишган.





Жипах вилоят кншлок хўжалигида фоидаланиладнган ерлартаркнбн

Қишлок туманларн	Май. юн 11 минг га	Қншлок хўжалигида фойдаланшш- диган ерлар майдони, мниг га	Шу жумладан, сугорила- диган ерлар, минг га	Қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларга ннсбатан, фоизда
				экин ерлар	куп йиллик дарахт-зорлар	бўз ер­лар	пичан top ва яйловлар
Арнасой	49,3	35,9	32,0	87,6	1,3	-	11,1
Бахмал	186.4	106,5	8,8	36,9	3,5	2,4	57,1
Дўстлик	45,0	34,4	34,4	98,1	1,9		-
Жиззах	132,0	80,7	31,1	59,6	2,0	0.9	37,5
Зарбдор	50,7	35,8	34,3	96,4	М	0,5	8,0
Зафаробод	52,2	33,6	27,7	81,9	2,8	-	15,3
Зомин	287,0	197,3	34,9	35,1	0,3	0,2	64,4
Мирзачўл	48,0	35,5	31,4	86,7	2,3	0,8	10,2
Пахтакор	37,7	27,3	27,3	98,7	1,3