Mustafo Cho`qay

Mustafo Cho‘qay faqat turkistonlik muhojirlar o‘rtasidagina emas, balki G‘arbdagi, ayniqsa, Olmoniya va Turkiyadagi sharqshunos olimlar dunyosida katta obro‘ qozongan, yuksak nufuzga ega bo‘lgan bir zotdir. Alloma bu e’tiborga bir vaqtlar Turkiston muxtoriyatining boshida turgani uchungina emas, ikkinchi jahon urushi chog‘larida turkistonlik yurtdoshlaridan ancha-muncha odamni o‘lim changalidan tortib olib, asrab qolgani uchungina emas, balki Turkiston mustaqilligi yo‘lidagi fidokorona faoliyati tufayli, ko‘pgina teran va xolisona ilmiy asarlari tufayli erishgan. Chet ellarda uni «turklarning buyuk milliyotchisi va yurtsevarlaridan biri» deb e’zozlaydilar.

Mustafo Cho‘qay faqat turkistonlik muhojirlar o‘rtasidagina emas, balki G‘arbdagi, ayniqsa, Olmoniya va Turkiyadagi sharqshunos olimlar dunyosida katta obro‘ qozongan, yuksak nufuzga ega bo‘lgan bir zotdir. Alloma bu e’tiborga bir vaqtlar Turkiston muxtoriyatining boshida turgani uchungina emas, ikkinchi jahon urushi chog‘larida turkistonlik yurtdoshlaridan ancha-muncha odamni o‘lim changalidan tortib olib, asrab qolgani uchungina emas, balki Turkiston mustaqilligi yo‘lidagi fidokorona faoliyati tufayli, ko‘pgina teran va xolisona ilmiy asarlari tufayli erishgan. Chet ellarda uni «turklarning buyuk milliyotchisi va yurtsevarlaridan biri» deb e’zozlaydilar.

Afsuski, ana shunday inson haqida deyarli hech narsa bilmaymiz. To‘g‘rirog‘i, bilganimiz — hukmron mafkuraning bu odam haqida miyamizga quygan yolg‘on-yashig‘idan o‘zga narsa emasdi. Mustafo Cho‘qayning nomi 20-yillarda ko‘p tilga olinardi. Ammo har xil qurultoy, mafkuraviy anjumanlarda, inqilobiy mavzularda yozilgan risola va kitoblarda u ashaddiy xalq dushmani, milliy burjua mafkurasining yetakchi namoyandasi, sovet hokimiyatiga qarshi kurashgan, bosmachilik

harakatini uyushtirgan bir kimsa sifatida ta’riflanadi. 30-yillarning o‘rtalarida ham turli munosabatlar bilan Mustafo Cho‘qay tez-tez tilga tushib turdi. Jumladan, 1930 yilda O‘zbekiston SSR Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla Qosimov ustidan bo‘lgan sud jarayonida davlat qoralovchisi R. Katanyanning ayblov nutqida yoki O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi Akmal Ikromov so‘zlagan ma’ruzalar yoxud nutqlarda shunday