Musiqa savodxonligini rivojlantrishda zamonaviy pedagoggning ijodkorlik qobiliyati

1.2. Musiqa darsini tashkil etish.
Musiqa darsi o’quvchilarning ma`naviy, badiiy va axloqiy madaniyatini shaqllantirishga, milliy gurur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, ijodiy maxorat, nafosat va badiiu didni ustirishga, fiqr doirasini qengaytirishga, mustaqillik va tashabbusqorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Shunga ko’ra musiqa darsi uchun ajratilgan xona qeng, yoruglik bolalarga chap tomondan tushib turadigan, xavosi yangilanib turadigan bo’lishi lozim. Xona zarur ashyolar bilan jixozlanishi shart. Dosqaning teng yarmida nota yuli bo’lishi kerak. Xonada musiqa asbobi, iloji bo’lsa, fortepiano, shuningdek, magnitafon yoki disk quyuvchi texniq moslama hamda barcha sinflar uchun musiqa tinglash va jamoa bulib kuylashga doir asarlar yozib olingan magnit tasmalar va disqetlar tuplami bo’lishi lozim.
Yana xonada plakatlar, testlar, nazorat ishlari, sol'fedjio va ashula to’plamlarini quyish va saqlashga shqaf ham bo’lishi zarur. Akustika sharoitlarini vujudga qeltirish uchun sinf burchaqlari matodan tayyorlangan darpardalar - ekranlar bilan to’sib quyiladi. Xona devorlariga bolalar kompozitorlarining portretlari, davlat ramzlari, derazalarga yoriq tutishishga xalaqit bermaydigan pardalar osib quyilishi kerak. Sinfdagi jixozlar joy-joyiga qo’yilishi, ko’rinishi shunday chiroyli bo’lishi zarurki, o’quvchi sinfga kirib kelganda konsert zaliga kirib qelgandek xis qilsin.
Musiqa darsi o’quvchilar sinfga kirgandan boshlab, dars tugab sinfdan chiqqunlariga qadar aniq va tartibli uyushtirilgan bo’lishishi kerak. Imkoniyat bo’lsa, qo’ngiroq chalinadigan vaqtda bolalar sinf eshigi oldida qatorlashib turib, musiqa sadosi ostida sinfga kirib kelgani ma`qul. O’qituvchi chalishni to’xtatib, o’quvchilar bilan salomlashmaguncha har-bir o’quvchi o’zining doimiy urniga qolib, utirmay kutib turadi. Musiqa to’xtab, o’qituvchi salomlashgandan sung utirishga ruxsat bergach, o’quvchilar utiradilar va musiqa darsi boshlanadi.
Shuni ham aytib utish lozimqi, bolalarning muntazam ravishda darsga marsh (musiqa) sadolari ostida sinfga kirishi domiy qonun emas, faqatgina bu metod bolalarni marsh musiqasiga tug’ri qadam tashlab yurishni shaqllantiradi, xolos. Musiqaga mos tug’ri qadam tashlab yurishni o’rganiladigan mavzular engil bo’lganda ana shularning xisobiga, darsdan bo’sh vaqtlarda va ertalabki gimnastik mashqlarni bajarayotganda ham shakllantirish mumkin. Yuqori sinflarda sinfga kirish va sinfdan chiqish musiqasiz, odatdagi darslardek bulaveradi. Sinfda har bir bolaning o’z urnini belgilab quyish ahamiyatlidir. Agar o’qituvchi o’quvchilarning musiqiy qobiliyati bilan tanish bulmasa, uquv yilining boshida oldingi qatorga buyi past bolalarni, orqa qatorlarga buyi balandroq bolalarni o’tkazish kerak.
O’qituvchi darslar jarayonida etarli qobiliyatga ega bulmagan bolalarni o’ziga yakin bulgan oldingi qatorga va kuchliroq o’quvchilarni etarli musiqa qobiliyatiga ega bulmagan o’quvchilar orasiga utqazadi, qobiliyatlilar qobiliyatsizlarga yordam berishi va etakchi bo’lishi kerak.
Musiqa darsida bolalar asosan utirib, mashg’ulot bilan shug’ullanadilar, lekin vokal-xor malakalarini rivojlantirishda tikka turib qo’shiq kuylash ham maqsadga muvofiqdir. Bu xolat o’quvchilarga dam beradi, chunki dars davomida doimo utiraverish bolalarni toliktirib quyadi. O’qituvchi birinchi darsdan boshlab dars vaqtida tinchlik saqlanishi va darsda utirish-turish qoidalariga rioya qilish lozimligini bolalarga tushuntiradi.
O’qituvchi tomonidan berilgan savollarga o’quvchilar faqat qo’l ko’tarib, ruxsat bergach javob berishlari kerak. shuningdek, o’quvchilar o’qituvchining ishorasi bilangina qo’shiq kuylash boshlashi vа tuxtatish lozimligini har doim esda tutishlari zarur.
O’qituvchi cholgu asbobini, ayniqsa, fortepianoni shunday joyga qo’yishi kerakki, uni chalib utirgan o’qituvchi bolalarni ko’rib turadigan bulsin. O’quvchilar qo’shiqni atayin bo’zib aytsa, tartibni bo’zishga haraqat qilsa, o’qituvchi shu bolalarga biror chora qurishda andaqkina xatoga ham yul quymasligi kerak.
O’qituvchi juda talabchan, lekin shu bilan birga qo’ygan talablari adolatli va o’quvchilarga beg’araz munosabatda bo’lishi lozim. Biroq xaddan tashqari talabchan bo’lish va bolalarni jiddiy va qurquv ostida tutib turish yaramaydi. O’qituvchi ayrim vaqtlarda bolalarning arzimagan shuxligini "sezmaslik", darsdan bir oz chetga chiqib, bolalarga biroz dam berish maqsadida bolalarbop so’zlar bilan xazillashib quyish ham mumkin.
Dars davomida o’qituvchi ovozining baland-pastligi ham ahamiyatlidir. Agar o’qituvchi sal narsaga jaxli chiqaversa, qo’pol, tez va bepisandlik bilan gaplashsa, saldan-salga baqirib, xattoki musht bilan stolga ursa va shu yul bilan bolalarni qurqitib, yaxshi intizom urnatib olaman deb juda qatta xato qilgan buladi. Bu soxta talabchanlik o’qituvchining obrusini tukadi, o’quvchilarning fanga bulgan mexrini so’ndiradi. O’qituvchi o’quvchining atayin qilgan intizomsizligi uchun jazolashni mumkin qadar kamaytirishi lozimligini esda tutishi kerak. Jazolash bolalarda g’araz uyg’otadi, ular o’qituvchining asabiga tegishiga haraqat qiladi. Bu haraqatlar yaxshilikka olib kelmaydi.
O’zini to’ta bilgan, sabotli, bolalarga xech vaqt baqirmasdan sekin- asta, bir xilda do’stlik ruxida so’zlaydigan, o’zi qo’ygan talablarning izchillik Bilan bajarishiga erishish uchun intiladigan o’qituvchining darsida intizom va tartib hamma vaqt yaxshi buladi.
Darsda intizomning yomon bo’lishi, ko’pincha, o’qituvchining darslarni olib borishni bilmasligidan kelib chiqadi. Shuning uchun o’qituvchi dars jarayonlarida yo’l qo’ygan xatolarini topishi, darsda qo’llash uchun tug’ri metodlarni qidirishi kerak. Agar darsda yaxshi ijodiy vaziyat yaratilgan bo’lsa, ayrim o’quvchining intizomni buzishi ko’pchilik o’quvchilarning g’azabiga uchraydi. Masalan; bolalar o’zlari sevib qolgan qo’shiqni aytayotganlarida o’quvchilardan biri to’satdan atayin yo ashulani ertaroq boshlab yuboradi, yoki so’zlarni adashtiradi, yoki past kuylanadigan joyda baqirib kuylaydi. O’qituvchi esa xorni to’xtatishga, bolalardagi ijodiy ruxni buzishga majbur buladi. Bunda sinf intizomni buzgan bolaga g’azab bilan tanbex berishi tabiiydir.
Darsda tartib - intizom o’rnatish va saqlashning muhim shartlaridan biri o’qituvchining darslarga puxta tayyorgarlik ko’rihidir. Darsning unumli utishi, bolalarning yaxshi bilim olishlari uchun o’qituvchi darsdа berilgan materiallarni juda yaxshi bilishi va puxta o’zlashtirib olishi zarur. U hamma sinflarda urganiladigan asarlar matnini, oxangini va xor ovozlarini yoddan bilishi shart.
Kuylash tajribasi, asosan, o’qituvchilar, vokal ishi ustalari tajribasini og’zaqi bayon etishdan foydalanadi. Qo’shiqchi va uning ovozini tarbiyalash buyicha umumiy metod yaratilmagan.
Kuylashga o’rgatishning foydali, demakki, hamma uchun maqbul metodi eng yaxshi vokal o’qituvchilari va etuk ijrochilar tajribasi va amaliyotini chuqur, har tomonlama umumlashtirish natijasidaginа yaratilishi mumkin. Bugungi kunda na ilm, na o’qituvchilarda ajoyib musiqiy eshitish qobiliyati mavjudligi o’quvchi ovozining yaxshi yo yomon chiqishi ob`ektiv sabablarini tushunish imkonini bera oladi. Ustiga- ustak o’qituvchi va o’quvchining sub`ektiv tuyg’ulari ko’pincha mos kelmaydi. Ovoz (tovush) bo’lishidagi tuyg’ularni So’z bilan ifodalash esa o’ta mushkul.
Kerakli ovoz chiqishini ko’rsatish chog’ida o’z tuyg’ularini sharxlab, o’qituvchi o’quvchida o’xshash tuyg’ularni uyg’otmoqchi buladi. Biroq o’qituvchi odatda, bu tovush (ovoz) o’quvchiga aytayotgan tuyg’u va texnik usullar natijasida yuzaga kelganiga ishonadi. Aslida esa tuyg’ular juda aldamchi va individual, o’quvchida ular boshqacha bo’lishi mumkin. Kuylash chogida ovoz apparati ishi xaqida u qadar tug’ri bulmagan tasavvurga asoslangan metodlar ham yaxshi natijalar berishi mumkin.
Qo’shiq kuylashni kursatayotganda va bolalar Bilan bu asarni ijro etayotganda o’qituvchi qiynalmay, xatosiz, deyarli notaga qaramasdan biror cholgu asbobida jurlik qilib turishni juda yaxshi bilgan bo’lishi kerak. Bir quli bilan kuyni yoki xor partiturasini chala bilishi va ikkinchi ko’li bilan esa bolalarning qo’shiq aytishini nazorat qilib borish uchun ularga qarab dirijyorlik qila bilishi lozim. Ijro etilayotgan asarlar xaqida utqazilayotgan suxbat har tomonlama uylab va qiziqarli qilib to’zilgan bo’lishi zarur. O’quvchilarda musiqaga mexr uygotish o’qituvchining maktabda musiqa tinglashni qanday yulga qo’yganligiga bog’lik. U darsga tayyorlanayotganda shu darsda musiqa savodidan bermoqchi bulgan bilim xajmini yaxshi tasavvur qilishi va bu bilimlarni bolalarga etqazish metodini har tomonlama o’ylab ko’rishi kerak.
O’qituvchi darsning musiqa savodi qismini boshqa faoliyatlar Bilan qanday qilib yaxshiroq bog’lashni uylab ko’rishi, ko’rgazmali qurollar, misollar, testlar, mashqlar tanlash, uyga beriladigan topshiriqni aniqlashi lozim.
O’qituvchi qo’shiq xaqida o’tkazadigan suxbatlarning mavzusini uylab chiqishi, bolalarga aytadigan eng muhim ma`lumotlarni tanlab olishi, qo’shiqning ogzaqi va musiqaviy materialiga tayanib bolalarga Yana qanday Yangi bilimlar berish mumkinligi tug’risida puxta o’ylab ko’rihi zarur. Yana o’qituvchi qo’shiq o’rgatish metodiqasiga ko’ra qo’shiqni urganish vaqtida aloxida diqqat talab qiladigan joylarni aniqlaydi, qo’shiqni tezroq urganishga va asarda uchraydigan qiyin joylarni uddalab ketishga yordam beradigan mashqlarni tanlab oladi.
Darsni qiziqarli o’tkazish maqsadida adabiy asarlar, xikoyalar, qissalardan parchalar, she`rlar hamda mashxur rassomlarning reproduktsiyalaridan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Bularning barchasi musiqaning emotsional ta`sirini kuchaytiradi va bolalarning bilim doirasini kengaytirishga yordam beradi. Biz bilamizki, darsdan chiqishga chalingan qo’ng’iroq bolalarda shartli refleks tug’diradi va bunda o’qituvchining so’zlariga e`tibor bermaydilar. SHuning uchun uy vazifasini qung’iroq chalingunga qadar tinch vaziyatda uni qanday bajarish lozimligini mukammal tushuntirgan xolatda berishi kerak.
Mobodo topshiriq kitobdan beriladigan bo’lsa, uning saxifalarini doskaga yozib quyish va buni bolalar o’z kundalik daftarlariga yozib olganlarini tekshirib quyish lozim.
O’quvchilarga darsda berilgan mavzularga va asarlarga musiqa o’qituvchisining shaxsiy munosabati ham ahamiyatlidir. Tashqaridan qaraganda tajribasi bulmagan odamga o’qituvchining mexnati qandaylir zerikarli va bir xilday tuyuladi. U yildan bu yilga yana usha mavzu, Yana usha qoidalar, asarlar, mashqlar o’rganilayotganga o’xshaydi. Aslida esa bunday emas. O’z kasbini sevadigan, unga ijobiy munosabatda buladigan o’qituvchi har safar darsi uchun biror yangilik qushadi va ishida xech qanday bir xillik sezmaydi
O’qituvchi darslar jarayonida etarli qobiliyatga ega bulmagan bolalarni o’ziga yakin bulgan oldingi qatorga va kuchliroq o’quvchilarni etarli musiqa qobiliyatiga ega bulmagan o’quvchilar orasiga utqazadi, qobiliyatlilar qobiliyatsizlarga yordam berishi va etakchi bo’lishi kerak.
Musiqa darsida bolalar asosan utirib, mashg’ulot bilan shug’ullanadilar, lekin vokal-xor malakalarini rivojlantirishda tikka turib qo’shiq kuylash ham maqsadga muvofiqdir. Bu xolat o’quvchilarga dam beradi, chunki dars davomida doimo utiraverish bolalarni toliktirib quyadi. O’qituvchi birinchi darsdan boshlab dars vaqtida tinchlik saqlanishi va darsda utirish-turish qoidalariga rioya qilish lozimligini bolalarga tushuntiradi.
O’qituvchi tomonidan berilgan savollarga o’quvchilar faqat qo’l ko’tarib, ruxsat bergach javob berishlari kerak. shuningdek, o’quvchilar o’qituvchining ishorasi bilangina qo’shiq kuylash boshlashi vа tuxtatish lozimligini har doim esda tutishlari zarur.
O’qituvchi cholgu asbobini, ayniqsa, fortepianoni shunday joyga qo’yishi kerakki, uni chalib utirgan o’qituvchi bolalarni ko’rib turadigan bulsin. O’quvchilar qo’shiqni atayin bo’zib aytsa, tartibni bo’zishga haraqat qilsa, o’qituvchi shu bolalarga biror chora qurishda andaqkina xatoga ham yul quymasligi kerak.
O’qituvchi juda talabchan, lekin shu bilan birga qo’ygan talablari adolatli va o’quvchilarga beg’araz munosabatda bo’lishi lozim. Biroq xaddan tashqari talabchan bo’lish va bolalarni jiddiy va qurquv ostida tutib turish yaramaydi. O’qituvchi ayrim vaqtlarda bolalarning arzimagan shuxligini "sezmaslik", darsdan bir oz chetga chiqib, bolalarga biroz dam berish maqsadida bolalarbop so’zlar bilan xazillashib quyish ham mumkin.
Dars davomida o’qituvchi ovozining baland-pastligi ham ahamiyatlidir. Agar o’qituvchi sal narsaga jaxli chiqaversa, qo’pol, tez va bepisandlik bilan gaplashsa, saldan-salga baqirib, xattoki musht bilan stolga ursa va shu yul bilan bolalarni qurqitib, yaxshi intizom urnatib olaman deb juda qatta xato qilgan buladi. Bu soxta talabchanlik o’qituvchining obrusini tukadi, o’quvchilarning fanga bulgan mexrini so’ndiradi. O’qituvchi o’quvchining atayin qilgan intizomsizligi uchun jazolashni mumkin qadar kamaytirishi lozimligini esda tutishi kerak. Jazolash bolalarda g’araz uyg’otadi, ular o’qituvchining asabiga tegishiga haraqat qiladi. Bu haraqatlar yaxshilikka olib kelmaydi.
O’zini to’ta bilgan, sabotli, bolalarga xech vaqt baqirmasdan sekin- asta, bir xilda do’stlik ruxida so’zlaydigan, o’zi qo’ygan talablarning izchillik Bilan bajarishiga erishish uchun intiladigan o’qituvchining darsida intizom va tartib hamma vaqt yaxshi buladi.
Darsda intizomning yomon bo’lishi, ko’pincha, o’qituvchining darslarni olib borishni bilmasligidan kelib chiqadi. Shuning uchun o’qituvchi dars jarayonlarida yo’l qo’ygan xatolarini topishi, darsda qo’llash uchun tug’ri metodlarni qidirishi kerak. Agar darsda yaxshi ijodiy vaziyat yaratilgan bo’lsa, ayrim o’quvchining intizomni buzishi ko’pchilik o’quvchilarning g’azabiga uchraydi. Masalan; bolalar o’zlari sevib qolgan qo’shiqni aytayotganlarida o’quvchilardan biri to’satdan atayin yo ashulani ertaroq boshlab yuboradi, yoki so’zlarni adashtiradi, yoki past kuylanadigan joyda baqirib kuylaydi. O’qituvchi esa xorni to’xtatishga, bolalardagi ijodiy ruxni buzishga majbur buladi. Bunda sinf intizomni buzgan bolaga g’azab bilan tanbex berishi tabiiydir.
Darsda tartib - intizom o’rnatish va saqlashning muhim shartlaridan biri o’qituvchining darslarga puxta tayyorgarlik ko’rihidir. Darsning unumli utishi, bolalarning yaxshi bilim olishlari uchun o’qituvchi darsdа berilgan materiallarni juda yaxshi bilishi va puxta o’zlashtirib olishi zarur. U hamma sinflarda urganiladigan asarlar matnini, oxangini va xor ovozlarini yoddan bilishi shart.
Kuylash tajribasi, asosan, o’qituvchilar, vokal ishi ustalari tajribasini og’zaqi bayon etishdan foydalanadi. Qo’shiqchi va uning ovozini tarbiyalash buyicha umumiy metod yaratilmagan.
Kuylashga o’rgatishning foydali, demakki, hamma uchun maqbul metodi eng yaxshi vokal o’qituvchilari va etuk ijrochilar tajribasi va amaliyotini chuqur, har tomonlama umumlashtirish natijasidaginа yaratilishi mumkin. Bugungi kunda na ilm, na o’qituvchilarda ajoyib musiqiy eshitish qobiliyati mavjudligi o’quvchi ovozining yaxshi yo yomon chiqishi ob`ektiv sabablarini tushunish imkonini bera oladi. Ustiga- ustak o’qituvchi va o’quvchining sub`ektiv tuyg’ulari ko’pincha mos kelmaydi. Ovoz (tovush) bo’lishidagi tuyg’ularni So’z bilan ifodalash esa o’ta mushkul.
Kerakli ovoz chiqishini ko’rsatish chog’ida o’z tuyg’ularini sharxlab, o’qituvchi o’quvchida o’xshash tuyg’ularni uyg’otmoqchi buladi. Biroq o’qituvchi odatda, bu tovush (ovoz) o’quvchiga aytayotgan tuyg’u va texnik usullar natijasida yuzaga kelganiga ishonadi. Aslida esa tuyg’ular juda aldamchi va individual, o’quvchida ular boshqacha bo’lishi mumkin. Kuylash chogida ovoz apparati ishi xaqida u qadar tug’ri bulmagan tasavvurga asoslangan metodlar ham yaxshi natijalar berishi mumkin.
Qo’shiq kuylashni kursatayotganda va bolalar Bilan bu asarni ijro etayotganda o’qituvchi qiynalmay, xatosiz, deyarli notaga qaramasdan biror cholgu asbobida jurlik qilib turishni juda yaxshi bilgan bo’lishi kerak. Bir quli bilan kuyni yoki xor partiturasini chala bilishi va ikkinchi ko’li bilan esa bolalarning qo’shiq aytishini nazorat qilib borish uchun ularga qarab dirijyorlik qila bilishi lozim. Ijro etilayotgan asarlar xaqida utqazilayotgan suxbat har tomonlama uylab va qiziqarli qilib to’zilgan bo’lishi zarur. O’quvchilarda musiqaga mexr uygotish o’qituvchining maktabda musiqa tinglashni qanday yulga qo’yganligiga bog’lik. U darsga tayyorlanayotganda shu darsda musiqa savodidan bermoqchi bulgan bilim xajmini yaxshi tasavvur qilishi va bu bilimlarni bolalarga etqazish metodini har tomonlama o’ylab ko’rishi kerak.
O’qituvchi darsning musiqa savodi qismini boshqa faoliyatlar Bilan qanday qilib yaxshiroq bog’lashni uylab ko’rishi, ko’rgazmali qurollar, misollar, testlar, mashqlar tanlash, uyga beriladigan topshiriqni aniqlashi lozim.
O’qituvchi qo’shiq xaqida o’tkazadigan suxbatlarning mavzusini uylab chiqishi, bolalarga aytadigan eng muhim ma`lumotlarni tanlab olishi, qo’shiqning ogzaqi va musiqaviy materialiga tayanib bolalarga Yana qanday Yangi bilimlar berish mumkinligi tug’risida puxta o’ylab ko’rihi zarur. Yana o’qituvchi qo’shiq o’rgatish metodiqasiga ko’ra qo’shiqni urganish vaqtida aloxida diqqat talab qiladigan joylarni aniqlaydi, qo’shiqni tezroq urganishga va asarda uchraydigan qiyin joylarni uddalab ketishga yordam beradigan mashqlarni tanlab oladi.
Darsni qiziqarli o’tkazish maqsadida adabiy asarlar, xikoyalar, qissalardan parchalar, she`rlar hamda mashxur rassomlarning reproduktsiyalaridan foydalanish yaxshi natijalar beradi. Bularning barchasi musiqaning emotsional ta`sirini kuchaytiradi va bolalarning bilim doirasini kengaytirishga yordam beradi. Biz bilamizki, darsdan chiqishga chalingan qo’ng’iroq bolalarda shartli refleks tug’diradi va bunda o’qituvchining so’zlariga e`tibor bermaydilar. SHuning uchun uy vazifasini qung’iroq chalingunga qadar tinch vaziyatda uni qanday bajarish lozimligini mukammal tushuntirgan xolatda berishi kerak.
Mobodo topshiriq kitobdan beriladigan bo’lsa, uning saxifalarini doskaga yozib quyish va buni bolalar o’z kundalik daftarlariga yozib olganlarini tekshirib quyish lozim.
O’quvchilarga darsda berilgan mavzularga va asarlarga musiqa o’qituvchisining shaxsiy munosabati ham ahamiyatlidir. Tashqaridan qaraganda tajribasi bulmagan odamga o’qituvchining mexnati qandaylir zerikarli va bir xilday tuyuladi. U yildan bu yilga yana usha mavzu, Yana usha qoidalar, asarlar, mashqlar o’rganilayotganga o’xshaydi. Aslida esa bunday emas. O’z kasbini sevadigan, unga ijobiy munosabatda buladigan o’qituvchi har safar darsi uchun biror yangilik qushadi va ishida xech qanday bir xillik sezmaydi. Ana shunda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida yaxshi aloqa o’rnatiladi. Bu esa o’quv jarayoniga samarali ta`sir qursatadi.
O’qituvchi dars tempini olib borishda juda shoshilishi ham, juda sekin olib borishi ham tug’ri emas. Darsni jonli, emotsional, jozibali pauzasiz olib borishi kerak. Dars sust, o’zoq muddat tuxtalishlar Bilan olib borilsa, o’qituvchi Yana nima qilish kerakligini uylab utiraligan bo’lsa, bolalarning diqqati zuriqadi, miya charchaydi va yana darsda natija bulmaydi.
Ayrim xolda bu o’qituvchining shaxsiga ham bog’lik: agar u xayotda lapashang, og’zidan gapi tushib ketadigan bo’lsa yoki shoshqaloq, xovliqma bo’lsa ham darsi tizimsiz, yuzaki, qandaydir zerikali va "sovuq" xolatda o’tadi.