Murojaat gaplarda gender shakllarining ifodalanishi

1.
 
Salbiy bo`yoqdorlikka ega murojaatlar (erkaklar nutqida): 
Bachchag`ar
21
: 
so`k.
1. Nafrat g`azab bilan qattiq koyishni ifodalaydi.
Yum og`zingni, 
bachchag`ar!
– “Karvon”yana po`pisa qildi. (“Mash’al”) 
2.
Yengil koyish, norozilikni ifodalaydi: 
Jilla qursa, oq soqolimni hurmat qilmadi-ya, 
bachchag`ar. 
(“Yoshlik”) 
Bachchag`ar 
so`zi faqatgina erkaklar nutqida uchrovchi so`z hisoblanib, 
kuchli salbiy munosabat bilan birga, nisbatan ijobiy xarakterdagi nutqiy 
murojaatda ham ishlatiladi. 
Xumpar
hazil aralash yengil so`kish shakli (“qurg`ur”, “shayton”, 
“shumtaka” kabi) – voy-bo`y, tirikmisan, 
xumpar,
Toshkentga qachon kelding?.. – 
dedi Shum bolaga Turobboy. (“Shum bola”)
 
Xumpar
so`zi erkaklar nutqida uchraydi. Salbiy bo`yog`i kam. Qahr, 
qasddan aytilmaydi. Ko`proq hazil tarzidagi murojaatlarda qo`llaniladi. 
Chyort 
asl ma’nosi shayton. Odatda, bu so`z sovuq va o`ta salbiy ta’sirdagi 
murojaat bo`ladi. Ya’ni kurakda turmaydigan holatlar yuzasidan beixtyor 
so`zlovchi shu so`zni aytib yuboradi. Lekin shaxsga qaratilganda, ba’zi hollarda 
o`zbekcha 
xumpar
so`zidek qo`llaniladi. 
Aha, yaxshi, yaxshi! A-a-auf, chyort, uyqu bosayapti.
(T.Murod. Ot 
kishnagan oqshom). 
Xumsa
yengil so`kish shakli (“bema’ni”, “yaramas” kabi). Xumpar, xunasa 
kabi hazil aralash so`kish turi. Bu ham erkaklar nutqida ko`p uchragan. Hozirga 
kelib bu murojaat nisbatan nofaol. 
21
O`zbek tilining izohli lug`ati (shu va shundan keyingi izohtalab so`zlar ma’nosi usbu kitob asosida). 

---

52 
Aytdim-ku, xumso, qizil gulday.
(Oybek. Qutlug` qon). 
Enag`ar 
so`k. 
Nafrat, g`azab,qattiq koyishni ifodalaydi. Uning yana
onag`ar, 
ukag`ar
kabi juda qo`pol ko`rinishlari mavjud. Bu so`z ko`proq katta yoshli 
erkaklar nutqida uchraydi. 
Bo`ldi-ye, enag`ar! Og`zim bor deb ingillay berasanmi!
(T.Murod. Ot 
kishnagan oqshom). 
Bandit 
(ital.bandito – quvg`in; qaroqchi). Bosqinchilik, o`g`rilik, 
kallakesarlik bilan shug`ullanuvchi qurollangan shaxs. Bu ham faqat erkaklar 
nutqida qo`llanilib, hammani “otib” ketuvchi, o`g`ri, kissovurlarga nisbatan 
qo`llaniladi. 
Uh, hayvon, uh bandit!
(T.Murod. Ot kishnagan oqshom). 
Padar la’nati
so`k.
Otasi la’natlangan, la’natining o`g`li; umuman, qarg`ash, 
haqorat ifodasi. Bu so`z odatda noqobil farzandlarga nisbatan qattiq va qo`pol 
tarzda qollaniladi. Ba’zida otalarning o`z o`g`illariga nisbatn shunday so`z bilan 
tanbeh berganlari quloqqa chalinib qoladi. 
He, padar la’nati! Mana, bo`lmasa, mana! — dedi
.(T.Murod. Ot kishnagan 
oqshom).