Demografik jarayonlami o'rganishda aholiga doir nashr etilgan raqamli ma’lumotlar, ilmiy manbalar, maxsus tadqiqot natijalaridan, ya’ni demografik ma’lumotlardan foydalaniladi

1.33. Demografik ma'lumotlar deganda nimani tushunasiz?

Demografik jarayonlami o'rganishda aholiga doir nashr etilgan raqamli ma’lumotlar, ilmiy manbalar, maxsus tadqiqot natijalaridan, ya’ni demografik ma’lumotlardan foydalaniladi. D em ografik ma’lumotlar birlamchi va ikkilamchi tavsifga ega. Birlamchi ma’lumotlar — demografik jarayonlar haqida to'plangan dastlabki statistik ma’lumotlar, jadvallarva maxsus ko'rsatkichlar. Ikkilamchi ma’lumotlar — bu birlamchi m a’lumotlar asosida olib borilgan ilmiy tahlil va hisob-kitoblardir. Aholi haqidagi axborot tizimi barcha aholini qamrab oluvchi ikkita asosiy manbadan iborat bo‘lib, bular aholi ro'yxatlari va tabiiy harakatning joriy qayd etilishini, shuningdek tanlama tadqiqot, aholi registrlari kabi qo'shimcha manbalarni o‘z ichiga oladi. Aholi ro‘yxatlari va aholini joriy qayd etishdan olinadigan ma’lumotlarsiz demografik koeffitsientlarni hisoblab bo'lmaydi. Aytish joizki, bu koeffitsientning sur’ati joriy qayd etish bo'lsa, maxraji aholi ro'yxati yoki uning asosida olingan hisob-kitoblar bo'ladi. Aholi ro‘yxati — aholi haqidagi muhim axborot manbalaridan biri bo'lib, aholi soni va uning harakati haqidagi ma’lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish jarayonidir. BMT ta’rifiga ko'ra, aholi ro'yxati — bu ma’lum vaqtda mamlakatda yoki uning cheklangan bir qismida yashovchi jami aholi haqidagi demografik, iqtisodiy va ijtimoiy ma’lumotlami yig'ish, umumlashtirish, tahlil qilish va nashr etish jarayonidir Aholini dastlabki ro‘yxatga olish qadimgi Gretsiya, Vavilon, Mesopotamiya, Rim, Xitoy, Yaponiya va Misrda o'tkazilgan. Lekin, bu aholi ro'yxatlarining maqsadi aholidan soliq yig'ish, ya’ni boj olish hamda harbiy maqsad uchun aholi sonini aniqlash bo'lgan. Shuning uchun ham bu aholi ro'yxatlarida faqat erkaklar ro'yxatga olingan. Chunki, u paytlarda erkaklaming iqtisodiy o'rni yuqori bo'lgan, soliq to'lashda faqat erkaklar, ya’ni oila boshliqlari ishtirok etgan.

2.34. Aholi to'g'risida axborot beruvchi manbalarni sanab bering.

Aholi to’g’risidagi ma’lumotlar asosan aholining o’zidan va statistika bo’limlari orqali yig’iladi. Demak, aholi haqida ma’lumot beruvchi manbalar, avvalambor, aholining o’zi, bundan tashqari davlat statistikaqo’mitasi va uning viloyat, tuman, shahar boshqarmalari, o’zini o’zi boshqarish organlari, mahalliy hokimiyatlar, FHDYo bo’limlari kiradi.

3. 35.«Aholi ro'yxati» tushunchasiga ta'rif bering.

. Aholi ro‘yxati — aholi haqidagi muhim axborot manbalaridan biri bo'lib, aholi soni va uning harakati haqidagi ma’lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish jarayonidir. BMT ta’rifiga ko'ra, aholi ro'yxati — bu ma’lum vaqtda mamlakatda yoki uning cheklangan bir qismida yashovchi jami aholi haqidagi demografik, iqtisodiy va ijtimoiy ma’lumotlami yig'ish, umumlashtirish, tahlil qilish va nashr etish jarayonidir

4. 9. Fanning asosiy vazifalarini sanab bering.

Demografiyaning fan sifatidagi asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: • aholi to'g'risidagi ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish; • aholining rivojlanish nazariyasini ishlab chiqish; • demografik jarayonlar (tug'ilish, oMim, nikoh va ajralish) qonuniyatlarini nazariy asoslash va baholash; • demografik siyosat va demografik prognozlashtirishning nazariy asoslarini ishlab chiqish.

5.10.11.44.50. Demografiya fanining predmetini aytib bering..Fanni o'rganishda qanday usullardan foydalaniladi?

¹⁰[Demografiya fanining predmeti aholining tabiiy va migratsion harakatini, uning shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini, omillarini hamda oqibatlarini o'rganish hisoblanadi. ¹¹[Demografiyada tadqiqotning umumilmiy uslublari keng qo'llaniladi, ularga ilmiy abstraktsiya va abstraktsiyadan konkretlikka ko'tarilish, qiyoslash, tahlil va sintez, induktsiya va deduktsiya, gipotezalami ilgari' surish va ularni tekshirish, ekstropolyatsiya va modellashtirish usullari kiradi.]¹⁰ • kogort usuli, bu usul avlod davomida u yoki bu jarayonni o'rganishda qo'llaniladi. Shuningdek, uni «real (mavjud) avlod» yoki «tik (bo'ylama) tahlil» usuli deb ham atashadi. Unda demografik jarayonlar, masalan, tug'ilish va o'lim darajasi, nikoh va ajralishlar bir vaqtning o'zida demografik holatga kirgan insonlar jamlanmasida tahlil qilinadi. • ko‘ndalang tahlil usuli, ya’ni «shartli» yoki «gipotetik avlod» usuli, uning yordamida demografik hodisalar chastotasi ko'rsatkichlarini tasawur etish asosida demografik jarayonlami o'rganish mavjud bo'ladi, ular avlodlar hayoti davomida ushbu holatlar chastotalari ketma-ketligining yig'indisi sifatida nisbatan qisqa davr oralig'ida qiyosiy demografik holatlarning tegishli uzunligi oraliqlarini o'rganish orqali olinadi. Real va shartli avlod usuli odamlaming yoshini va ularning hayoti davomida sodir bo'layotgan u yoki bu demografik hodisalami bilish bizga aholining yosh tarkibi haqida tasawurga ega bo'lish, shuningdek, qaysi yoshlarda u yoki bu hodisalar bo'lishini bilishga yordam beradi. Demografik koeffitsientlami standartlashtirish usullari demografik koeffitsientlarning u yoki bu demografik jarayonga ta’sirini qiyoslash, uning holati haqida tasawur hosil qilishga yordam beradi. Demografik modellashtirish usullari aholining takror barpo boMish jarayonlarini tahlil qilish va prognozlashtirishda keng qoMlaniladi. Ular aholining umumiy o ‘zgarishini yoki uning rivojlanish komponentlarining o'zgarishini tavsiflab beradi. Demografik holatlar va jarayonlam i hududlar bo'yicha qiyoslash kartografik usul yordamida amalga oshiriladi. Aholi xususiyatlari va demografik jarayonlami tadqiq etishda demografik to‘r tuzish usuli muhim ahamiyat kasb etadi. Demografik prognozlashtirish usullari aholining istiqboldagi tarkibi va miqdoriga ta’sirini qiyoslash orqali aholi o'zgarishining u yoki bu komponentlari rolini baholash imkonini beradi. Aholini prognozlashtirishda ekstropolyatsiya, ekspert baholash, ekonometrik modellashtirish, imitatsion modellashtirish, yoshni siljitish va boshqa qator usullardan foydalaniladi.]¹¹

6. 41.Yosh akkumulyatsiyasi deganda nimani tushunasiz?

Yosh akkumulyatsiyasi — bu aholining ma’lum bir yoshlaridagi sonining qo'shnilariga nisbatan ko’proq yig'ilib qolishidir. Yosh akkumulyatsiyasi odamlaming psixologik ta’sir ostida sonli o'zgaruvchilarni yaxlitlab yuborishga moyilligi ostida vujudga kelib, ular aniq sonlar o'rniga yaxlitlangan, yaqin bo'lgan kattaliklarni aytishadi. Ko'pincha yosh akkumulyatsiyasi «0» yoki «5» bilan tugaydigan yoshlarda ko'proq kuzatiladi, biroq bu holat «2 » yoki «8» bilan tugaydigan yoshlarda ham uchrab turadi. Yosh akkumulyatsiyasining mavjudligi, tabiiyki, faqatgina bir yillik yosh guruhlari bo'yicha tuzilgan yosh tarkibidagina uchraydi. Besh va o'n yillik guruhlashlarda yosh akkumulyatsiyasi o'z-o'zidan soqit bo'ladi.

7. «Yosh kontingenti» tushunchasiga ta'rif bering

Yosh tarkibini tahlil qilishda yosh kontingentlaridan ham foydalaniladi. Yosh kontingenti — bu umumiy yosh, shuningdek, ayrim demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa alomatlar bo'yicha birlashtirilgan shaxslar guruhidir1. Insonning hayot davrini guruhlarga ajratish masalasi turli davrlarda yashagan olimlarni qiziqtirib kelgan. Masalan, qadimgi yunon matematigi Pifagor yil fasllari bo'yicha inson hayotini davrlarga ajratgan

8. «Oila» tushunchasiga ta'rif bering.

Oila deb qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat qilish orqali bogʻlangan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Koʻp jamiyatlarda oila bolalar sotsializatsiyasi uchun asosiy institut vazifasini oʻtaydi. Antropologlar oilalarni matrilokal (ona va uning bolalari), er-xotin (bolalari boʻlsa, nuklear oila deyilad) va qon-qarindosh (nuklear oila va qaynata-qaynana birga yashovchi) tiplarga ajratishadi. Oila — nikoh yoki tugʻishganlikka asoslangan kichik guruh. Uning aʼzolari roʻzgʻorining birligi, oʻzaro yordami va maʼnaviy masʼuliyati bilan bir-biriga boglangan. O.ning eng muhim ijtimoiy vazifalari — inson zotini davom ettirishdan, bolalarni tarbiyalashdan, O. aʼzolarining turmush sharoitini va boʻsh vaqtini samarali uyushtirishdan iboratdir. Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa sanalsada, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular taʼsirida oʻzgarib boradi. Shunga muvofiq, har bir jamiyat oʻzgarib mos O. tipini, oilaviy munosabatlarni oʻrnatadi.

12.67 .Reproduktiv maylning qanday turlarini bilasiz?

Reproduktiv mayl — shaxsning farzandning qonuniy yoki nikohsiz tug'ilishi yoki tug'ilishidan voz kechishiga qaratilgan harakati, munosabati va ruhiy holatlarining yaxlit tizimidir. Ayrim hollarda «reproduktiv mayl» tushunchasi doirasiga farzandning ijtimoiylashuv jarayoni (o'qitish, tarbiyalash, m a’lum ijtimoiy jihatlarga ega bo'lishi) ham kiritiladi. Demografiyaga oid adabiyotlarda «reproduktiv mayl» tushunchasi bilan bir qatorda «generativ mayl» atamasi ham qo'llaniladi. Ushbu mayl turi shaxs maylining alohida ajratilgan unsuri emas, balki shaxsning boshqa intilishlari, ehtiyojlari bilan birga individ yashaydigan ijtimoiy-me’yoriy muhit nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Reproduktiv mayl nafaqat aniq bir shaxs, balki yirik (etnoslar, aholining ijtimoiy guruhlari) va kichik ijtimoiy guruhlaiga ham xos bo'lib, bular orasida eng asosiysi oila hisoblanadi. Reproduktiv mayl doirasida tarkibiy jihatdan quyidagilar ajratiladi: • bevosita farzand tug'ilishiga qaratilgan mayl, ya’ni reproduktiv maylning o ‘zi; • kontraseptiv mayl, ya’ni homila paydo bo‘lmasligiga qaratilgan harakatlar; • abort mayli, ya’ni xohlamagan farzand tug‘ilishining oldini olish maqsadidagi harakat.

13.83. O'lim sabablarining dastlabki ro'yxati kim tomonidan tuzilgan?

o‘lim sabablari deganda, insonga ekzogen omillar va inson organizmining qarishi jarayoni bilan bog‘liq patologiyalaming yuz berish holatlari tushuniladi. O'lim sabablari xalqaro tasnifining yaratilishi uzoq tarixga ega. O'lim sabablarining dastlabki ro'yxati J.Bertilon tomonidan taqdim etilgan bo'lib, u 1893-yil Xalqaro statistika institituti tomonidan qabul qilingan. 1900-yildan beri o'lim sabablarining xalqaro tasnifi muntazam ravishda qayta ko'rilib kelinmoqda.

14. 45.84. Aholi takror barpo bo'lishining qanday turlarini bilasiz?

Aholining takror barpo bo’lishi jamiyatning mavjudligini, aholi sonining o‘sib borishini ta’minlovchi biologik jarayon bo’lib, inson avlodining muntazam yangilanib turishidir. Aholi takror barpo bo'lishining quyidagi uch turi farqlanadi: 1. Toraygan takror barpo bo’lish — bunda yashayotgan aholi o'zining o'rnini to’ldiruvchilarni takror barpo qilmaydi. O'tayotgan avlodlarning soni hayotga qadam qo'yayotgan avlodlaring sonidan ortiq bo'ladi. 2. Oddiy takror barpo bo’lish. Aholi takror barpo bo'lishining mazkur turida hayotga qadam qo'yayotgan avlod bilan keksa avlod soni teng bo'ladi va aholining statsionar turi vujudga keladi. 3. Kengaygan takror barpo bo’lish. Bu turda hayotga qadam qo'yayotgan har bir avlod ketayotgan avlod soniga nisbatan ko'pligi bilan tavsiflanadi. Aholida yosh-jinsiy tarkibining progressiv turi vujudga keladi, uning mutlaq soni esa osha boradi.

15. 51.74.77. Tanlama tadqiqotlar qanday maqsadlarda o'tkaziladi?

Tanlama tadqiqotlar hayotning deyarli barcha sohalariga doir ma’lumotlarni to'plashda foydalaniladi. Aholi haqidagi axborotni yig'ish tizimida tanlama tadqiqotlar batafsil ma’lumotlarni qo'lga kiritish maqsadida olib borilib, ular aholi ro'yxati yoki joriy qayd etishdan jamlangan axborotga nisbatan to'la va aniq bo'ladi. Asosiy axborot manbalaridan farqli ravishda ushbu tadqiqotlar aholining muayyan guruhiga tegishli ma’lumot olishga imkon yaratadi. T anlam a tad q iq o tlar aholi ro'yxatlarini tayyorlash va o'tkazilishida aholida o'rin tutadi. Buning uchun umumiy aholi ro'yxati dasturi bo'yicha o'tkaziladigan m ikroro'yxatlar olib boriladi. Biroq, mamlakatning barcha aholisi emas, balki uning bir qismigina so'rovda qatnashadi. Mikroro'yxat so'nggi aholi ro'yxati o'tkazilganidan keyingi davrda aholi tarkibida sodir bo'lgan o'zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Lekin, uning asosiy vazifasi rejalashtirilayotgan aholi ro'yxati dasturini sinab ko'rishdan iborat.

16.52. 60. Aholining keksayishi qanday demografik, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi?

Aytish joizki, aholining keksayishi jarayonining rivojlanishi quyidagi qator ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlariga olib keladi: • aholining iqtisodiy faolligini pasaytiradi • pensiya jamg‘armasi zimmasiga pensiyalar toMash harajat - larining benihoya ogMr yuki tushadi; • qariyalarga tibbiy xizmat ko'rsatish uchun qo'shim cha mablag' sarflash, geriatrik muassasalar tarmogMni kengaytirish va butun sogMiqni saqlash tizimini sifatli tarzda qayta qurishni talab qiladi; • hali ishlashni istaydigan «yosh qariyalami» ish bilan ta’minlash; • moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohasining tuzilmasiga ta’sir qiladi, ya’ni qariyalarning ehtiyojlariga muvofiq ravishda tovar va xizmatlar assortimentini o'zgartirishga to'g'ri keladi. Shunday qilib, aholining keksayishi aholi tarkibida qariyalar ulushining ortishi hisobiga kelib chiqadi va mazkur muammoga duchor boMgan har bir mamlakat o'z iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda keksalaming turmush farovonligini oshirishga harakat qilmoqda.

17.53. Oilaning qanday turlarini bilasiz?