Muqaddima

MIYA PO’STLOGINING IKKINCHI SIGNAL TIZIMI FAOLIYATIGA 
DAHLDOR SOHALARI 
Odamning  tanasi  simmetrivalikka  ega.  Uning  ikki  qoli,  ikki  oyog‘i  ikki  ko
‘
zi,  ikki 
qulogl  bor,  Bosh  miyasi  ikki  yarim  sharlardan  iborat.  Asrlar  davomida  miya  yarim 
sharlarinmg anatomik va faoliy simmetriyalari bor, deb hisoblanar edi. Chindan ham, bir 
yarim  sharda  uchraydigan  egat  va  pushtalar  ikkinchi  yarim  sharda  ham  bor.  Har  qaysi 
yarim  sharda  eshitish,  ko'rish  va  boshqa  sezgi  markazlari,  harakatlarni  boshqaruvchi 
markazlar mavjud. 
Shunday  ekan,  balki  har  qaysi  yarim  mustaqil  bolib,  biri  ikkinchisi  bilan  bog‘liq 
bo‗lmagani holda faoliyat ko'rsatar? 

---

 
 
296 
 
Haqiqatan  ham,  somatik  faoliyatlarni  boshqarishda  bunday  mustaqillikni  kuzatish 
mumkin.  Masalan,  chap  yarim  shaming  motor  sohasi  shikastlansa,  tananing  shu  yarim 
shar  nazoratida  bo`lgan  o
‘
ng  tomonida  xa/akatlar  buziladi  va  aksincha,  o
‘
ng  yarim 
shaming shikastlanishi chap tomonda harakatlar buzilishiga olib keladi. 
Ammo,  ikkinchi  signal  tizimi  bilan  bog‘liq  faoliyatlarni  olsak,  ularning  yuzaga 
chiqishida  ikkala  yarim  shaming  ishtiroki  teng  emas.  Bosh  Miyaning  funksional 
asimmetriyaga  ega  ekanini  yarim  sharlari  qadoq  tanasi  malum  sabablarga  ko
‘
ra  kesib, 
ajratilgan odamlarda aniqlash mumkin. 
Tutqanoq  xurujini  paydo  bo`lishi  miya  po'stlog‘ining  bir  sohasida  rivojlangan 
qo‘zg
‘
alishning boshqa sohalarga yoyilishiga bog`liq.Bu qo
‘
zg
!
alish qadoq tana orqali bir 
yarimshardan ikkinchi yarimisharga ham tarqaladi va xurujning zo'rayishiga olib keladi. 
Xurujlari  tez-tez  va  kuchli  takrorlanadigan  bemorlarda  yarimsharlarni  ajratish  uchun 
qadoq  tana  tilinadi.  Miyani  tilingan  bemorlarni  bir  qaraganda  boshqalardan  ajratish 
qiyinbo`ladi  Ularni  aql-idroki,  xatti-harakatlari  deyarli  o‘zgamiaydi.  Ammo,  maxsus 
murakkab tekshirishlar bunday operatsiya insonning ongiga, fikr yuritishiga chuqur ta‘sir 
qilishini ko
‘
rsatadi. Bunday bemorlarda ikkala yarimsharlar faoliyatini alohida o
‘
rganish 
imkoniyati tug Uadi. 
Tilingan miya faoliyatini o'rganish chap yarimshaming asosan nutqqa javobgarligini, 
o
‘
ng yarimshar esa ко
‘
rish va fazoni idrok qilishga bog‘liq bo`lgan ko‗nikmalarni 
boshqarib turishini ko‗rsatadi. Bundan tashqari, yarimsharlarning axborotni qayta ishlash 
usulida  farq  borligi  aniqlandi.  Chap  yarimshar  axborotlarni  parchalab,  izchillik  bilan 
qayta ishlasa, o'ng yarimshar uni bir vaqtning o‗zida yaxlit holda qabul qiladi. 
Nutqning  qaysi  yarimshar  bilan  aloqadorligini  aniqlashning  maxsus  usuli  bor. 
Operasiya  stolida  yotgan  odamshning  uyqu  arteriyalaridan  biriga  naycha  kiritiladi. 
Narkotik  modda  (masalan, amital  natriy)  eritmasi  tayyorlanadi. Bemordan  ikkala  qoiini 
ko'tarib  yuzdan  boshlab  orqaga  sanash  taklif  qilinadi.  Eritma  uyqu  arteriyasiga 
yuborilgandan keyin o
‘
sha tomondagi yarimsharda narkotik holat paydo bo
fi
ladi. Bundan 
qarama-qarshi  tomondagi  qolning  tushib  ketish  va  harakatsizlanishi  dalolat  beradi. 
Bemor sanashdan ham to'xtaydi. Agar nutqni nazorat qiluvchi yarimsharlar karaxtlangan 
bo`lsa, odam bir necha daqiqagacha gapirmaydi. Karaxtlangan yarimshar nutqni bevosita 
nazoratqilmasa, bemor faqat bir necha lahza sanashdan to‗xtaydi, keyin sanashda davom 
etaveradi. 
Shu usul va boshqa psixologik testlar yordamida o'naqay odamlarning 95% ida nutqni 
chap  yarimshar  boshqarishi,  qolgan  5%  hodisada  bu  vazifani  o
‘
ng  yarimshar  bajarishi 
aniqlangan. Chapaqay odamlarning ko‗pchiligida ham (70% da) nutqni chap yarimshar 
nazorat  qiladi.  Qolgan  30%  ning  yarmida  nutqni  o
‘
ng.  yarimshaming  bir  o‗zi,  ikkinchi 
yannida ham chap, ham o‘ng yarimshar boshqarishi malum boldi. Demak, odamlarning 
aksariyatida  nutqdan  foydalanish  qobiiiyati  chap  yarimsharga  bog‘liq.  Miyaning  o
‘
ng 
yarimshari  nutqni  shakllantirish  qobiliyatiga  ega  emas,  ammo  u  nutqni  tushunish 
imkoniyatiga ega. 
Oxirgi  10  yilda  yarimsharlarni  sinchiklab  o'rganish  natijasida  ularning  anatomik 
tuzilishida  ham  assimetriya  borligi  aniqlandi.  Tekshirilgan  miyalarning  65%  ida 
po'stloqning  chakka  soxasidagi  Verniks  sohasi  bilan  tutashgan  qismi  chap  yarimsharda 
kattaroq  bo
‘
  lib  chiqdi,  0‗ng  yarimsharda  peshona  va  ensa  bolaklar  chap  yarimshardan 
kengroq.  Bu  anatomik  assimetriyalar,  chamasi  yarimsharlar  faoliyatidagi  tafovutlarning 
tuzilma  asosi  bo`lsa  kerak.  Bosh  miya  yarimsharining  ixtisoslanish  darajasi  erkaklarda 
ayollarga  nisbatan  yuqori  bo'ladi.  Shuning  uchun  chap  yarimshaming  shikastlanishi 

---

 
 
297 
 
erkaklarda  nutq  va  ikkinchi  signal  tizimiga  aloqador  bo`lgan  faoliyatlarda  jiddiyroq 
o'zgarishlar keltirib chiqaradi. 
1866  yilda  farangistonlik  shifokor  Pol  Broka  chap-  yarimsharlarning peshona bolagi 
shikastlangan bemomi kuzatgan. Bu kasal gapirish qobiliyatini yo
‘
qotgan, ammo hamma 
singari  yozgan  va  o‗qigan,  gaplarni  tushungan.  Chap  yarimshaming  peshona  bolagida 
po'stloqning  harakat  sohasiga  yaqin  qismi  Broka  sohasi  (zonasi)  nomini  olgan.  Broka 
sohasi  yuz,  til,  jag
‘
,  halqum  muskullari  faoliyatini  boshqaradi.  Bu  sohasi  shikastlangan 
odam  yaxshi  gapira  olmaydi,  ammo  tildan  foydalanish  qobiliyatini  yo'qotmaydi. 
Nutqning bu tarzda buzilishi Broka afaziyasi deyiladi.Afaziyaning boshqa turi ham bor. 
Unda kasal biyron gapiradi, gapida ma‘no bo`lmaydi, ammo gapining bema‘niligini o‘zi 
tushunmaydi.  Verniks  afaziyasi,  deb  atalgan  bu  holat  chakka  bolagining  yuqorigi  orqa 
qismi — Vemike sohasi shikastlanganda kuzatiiadi. 
Gapni  tushunish  va  to‗gri  so
‘
zlash  uchun  Broka  va  Vemike  sohalari  hamda  ularni 
boglovchi    yo`llar  bekamu  ko'st  bo`lishi  shart.  Ikki  nutq  sohasi  o
‘
rtasidagi  aloqalarning 
uzilishi ham afaziyaga olib keladi: kasal eshitgan va o
‘
qiganining ma‘nosini tushunishga 
qiynaladi, bir nechta so‗zdan keyin gapni to‗g‘ri takrorlay olmaydi. 
Po
‘
stloqning  tepa  sohasi  shikastlanganda  afaziyaning  maxsus  turi  —  amneziya 
rivojlanadi. Bunda bemor ayrim so
‘
zlarni esdan chiqaradi. Amneziyaga uchragan odam 
nima demoqchi ekanini biladi, ammo kerakli so'zlarni topib gapira olmaydi. Ayni vaqtda 
akalkuliya sanashning buzilishi ham kuzatiiadi. 
Miyaning ensa sohas shikastlanganda ko
‘
z bilan ko'rib tanish jarayoni buziladi. 
Bu  holat  ko‗rish  agnoziyasi  deyiladi.  Odam  narsalarni  ko‗radi,  ularga  qoqilmasdan, 
atrofidan aylanib oladi, ammo uning nimaligini bilmaydi. 
Eshitish  agnoziyasi 
‗
  chakka  sohalarning  shikastlanishiga  bog‘liq.  Bemor  tovushni 
eshitadi,  ammo  tovushni  nima  paydo  qilganini  aniqlay  olmaydi.  Qo
‘
ng‘iroqni  ko
‘
rib 
taniydi, am mo eshitib, tanimaydi. 
Miyasining  tepa  sohasi  shikastlanib,  taktil  agnoziyaga  uchragan  odam  biror  narsa 
tekkanini sezsa ham o
‘
sha narsani paypaslab, tanib bilolmaydi. 
Ikkinchi  signal  tizimi  faoliyatlari  po'stloqning  ma‘lum  '  sohalari  shikastlanishida 
yuzaga  chiqishini  ko
‘
rdik.  Qaysi  murakkab  faohyatni  (so
‘
zlash,  yozish,  o
‘
qish,  sanash) 
olmaylik,  unga  bir-biridan  ancha  uzoq  bo`lgan  sohalarning  shikastlanishi  ta‘sir  qiladi. 
Boshqa  tomondan,  bir  sohaning  shikastlanishi  bir  naycha  faoliyatning  buzilishiga  olib 
keladi.  Shuning  uchun  ham  psixik  faoliyat  bir  butun  miyaiiing  vazifasi  desak  to
‘
g‘ri 
bo`ladi.