Muqaddima

 
IKKINCHI SIGNAL TIZIMI VA ABSTRAKT TAFAKKUR. 
Ohy nerv faoliyati to
‘
g‘risidagi talimot ikkinchi sig- nal tizimining faoliyat ko
‘
rsatish 
qonuniyatlarini aniqlash imkoniyatini berdi. Asosan bu qonuniyatlarning ikkala signallar 
tizimi  uchun  bir  ekanligi  ko
‘
rsatildi.  Bolalarda  tovush  yoki  yorug‘lik  shartli  signaliga, 
masalan,  qo
‘
ngiroq  tovushiga  yoki  qizil  larnpa  yoqilishiga  shartli  refleks  hosil 
qilinganidan so
‘
ng, qo
‘
ng‘iroq yoki qizil larnpa so'zlarining o
‘
zi (awal shartsiz ta‘sirotlar 
bilan  biron  marta  ham  mustahkamlanmagan  bo`lsada)  shartli  refleksni  paydo  qiladi. 
Tajriba aksincha o
‘
tkazilgangida, masalan, awal so
‘
zga shartli rsfleks hosil qilib, shartsiz 
ta‘sirot  bilan  hech  mustahkamlanmagan  qo
‘
ng
‘
iroq  chalinganda  yoki  qizil  chiroq 
yoqilganda  shartli  refleks  yuzaga  kelgan.  Gap  shundaki,  tajribalardan  ancha  oldin, 
bolaning  tili  chiqayotgan  vaqtida  miya  po
‘
stlog
‘
idagi  nutq  markazi  va  turli  jismlardan 
keiadigan  signallarni  qabul  qiluvchi  markazlar  o‗rtasida  mustahkam  bog‘lanishlar  hosil 
bo`lgan.  Shular  tufayli,  nutq  markazlari  vaqtinehalik  aloqalarning  yuzaga  chiqishida 
ishtirok  etadi.  Yuqorida  keltirilgan  tajribalarda  elektiv  yoyilish  hodisasini  ko
‘
ramiz.  Bu 
hodisa  qo'zg‘alishning  birinchi  signal  tizimi  markazlaridan  ikkinchi  signal  tizimi 
markazlariga  va  aksincha,  ikkinchi  signal  tizimi  markazlaridan  birinchi  signal  tizimi 
markazlariga yoyilishidan iborat. 
Odam  so
‘
zni  bitta  tovush  yoki  tovushlar  majmuasi  (tovush  signali)  sifatida  emas, 
balki  ma‘lum  mazmun  sifatida  qabul  qiladi,  so'zning  ma‘nosini  idrok  etadi.  Masalan, 
«alanga»  so
‘
ziga  shartli  refleks  vujudga  keltirilgan.  Agar  shartli  rsfleksni  paydo  qilish 
vaqtida «alanga» o
‘
miga uning sinonimi «olov» so
‘
zi ishlatilsa, bu so
‘
z ham ijobiy natija 
beradi. Tahsil ohsh jarayonida o
‘
quv va yozuv markazlari va miya po
‘
stlog‘ining boshqa 
markazlari  o'rtasida  ham  aloqa  o
‘
mati!adi.  Shu  tufayli,  qo'ng‘iroq  tovushiga  shartli 
refleks  vujudga  keltirilgandan  keyin,  odamga  «qo
‘
ngiroq»  so
‘
zi  yozilgan  qog‘oz 
ko
‘
rsatilsa, sharth reflektor reaksiya paydo bo`ladi. 

---

 
 
295 
 
Birinchi va ikkinchi signal tizimlarini bir-biridan ajratib bolmaydi, Odamning barcha 
tuyg
‘
ulari,  idroki,  tasawuri  so‗z  bilan  ifodalanadi.  Binobarin,  birinchi  signal  tizimida 
tashqi  dunyodagi  jism  va  hodisalar  paydo  qilgan  qo'zg‘alish  ikkinchi  signal  tizimiga 
o
‘
tkaziladi. 
Birinchi  signal  tizimini  ikkinchi  signal  tizimi  bilan  bog‘lanmagan  holda  faollik 
ko
‘
rsatishini  faqat  tili  chiqmagan  bolalardagina  kuzatish  mumkin.  Har  qanday  o
‘
qish« 
o
‘
qitish,  har  qanday  ijodiy  faoliyat  ikkinchi  signal  tizimini  taraqqiy  ettiradi, 
takomillashtiradi. 
Fikrlovchi  miyaning  voqelikni  aks  ettirishining  turli  shakh  bor.  Muayyan  —  hissiy 
aks  ettirish  ular  ichida  nisbatan  soddarog‘i,  u  tuyg‘u,  tasawur,  idrok  etish  sifatida 
namoyon bo`ladi. Atrof dunyoni mavhum  — umumlashtirilgan holda aks ettirish ancha 
murakkab,  u  mantiqan  fikr  yuritishdan  iborat  bo`lib,  miyaning  mavhumiy  faoliyat 
natijasi bo`linish xulosa va mulohazalar shaklida namoyon bo`ladi; 
Tashqi  muhitning  va  organizmning  o‘z  ichki  holatini  muayyan  hissiy  aks  ettirish 
birinchi signal tizimi orqali erishiladi. Dastlab organizm retseptorlari ta‘sirlovchi jism va 
hodisalarning  ayrim  xususiyatlarini  sezadi.  Bu  bevosita  sezgi  asosida  haqiqatni  aks 
etishining boshqa shakllari, hususan idrok qilish rivojlanadi. Idrok qilish jismning ayrim 
xususiyatlarini  emas,  balki  uning  ko
‘
p  xususiyatlarini  mujassamiash  orqali,  bir  butun 
qilib 
aks  ettirishni  ta'minlaydi.  Ko‗p  xususiyatlarga  ega  bo`lgan  jismiii  yaxlit  idrok  etish 
miyaning anaiitik-sin- tetik faoliyatiga bog‘liq. Jism va hodisalarning turli xususiyatlari 
idrok  qilinganda  miya  po
‘
stlog
‘
ida  bir  vaqtning  o
‘
zida  turli  sohalar  qo
‘
zg
‘
aladi,  ular 
o
‘
rtasida vaqtincha aloqalar o
‘
matiladi. 
Vaqtincha  adoqa  —  juda  muhim  fiziologik  va  psixologak  hodisadir.  Psixologlar 
vaqtincha  aloqalarni  assotsiatsiyalar,  deb  atashadi.  Bir  jism  (yoki  hodisa)  xususiyatlari 
to-g  'risida  olingan  turh  signallar  asosida  paydo  -bo`lgan  vaqtincha  aloqalar  keyin  shu 
jismning  (yoki  hodisaning)  ayrim  hususiyatlari  sezilganda  ham  uni  bir  butundek  idrok 
etilishini ta‘minlaydi. 
Tasawur — muayyan-hissiy aks ettirislming mukammal shaklidir. Tasavvur etilganda 
awal organizmni ta‘sirlagan narsa va hodisalarning muayyan tasvirlari paydo bo`ladi. 
Tasawur  avvalgi  ta‘sirotlarning  miyada  qoldirgan  izlarini  oliy  tahlili  va  sintezi 
natijasidir. U assotsiatsiyalar zanjiriga yoki murakkab vaqtincha aloqalarga asoslangan. 
voqelikni  mavxum—umumlashtirilgan  holda  aks  ettirish  faqat  odamga  hos.  Dildagi, 
gapiriladigan,  yoziladigan  so'zlar  (ikkinchi  signal  tizimi)  yordamida,  mavhum  tushim- 
chalarga  asoslanib  fikr  yuritish  qobiliyatining  rivojlanishi  atrof  dunyoni  mavhum  — 
umumlashtirilgan  holda  aks  ettirishini  yuzaga  chiqardi.  Natijada  insoniyat  tabiat 
hodisalarini bilish va ulardan foydalanishida katta ustunlikni qolga kiritdi.