Muqaddima

ANALIZATORLARJNING UMUMIY FIZIOLOGIYASI  
RETSEPTORLARVA ULARNINGTASNIFI 
 Retseptor hujayralar boshqa hujayralardan ikki jihatdan farq qiladi, Birinchidan, ta‘sirot 
energiyasi  ular  uchun  oldindan  hujayrada  jamg‘arilgan  energiya  hisobiga  yuzaga 
chiqadigan jarayonlarni ishga solib yuboruvchi rag
£
bat bo`lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, 
retseptor  hujayra  potensialini  hosil  qilib,  o'zi  tashqi  ta‘sirot  energiyasini  qabul  qila 
olmaydigan hujayralarga o‗tkazadi 
Eshitish,  fazodagi  holat  va  muvozanatni  sezishga  daxldor  retseptor  apparatlarning 
asosiy  fimksional  tuzilmasi  bo`lib  kiprikli  hujayralar  hizmat  qiladi.  Bu  hujayralarning 
o'simtalari  (sihyalari)  bolib,  ularning  qimirlashi  sensor  reaksiya  paydo  bo`lishiga  olib 
keladi.  O'simtalarning  bir  guruhi  nisbatan  kalta  (stereotsilliylar),  ularga  yondosh 
kinotsiliy uzunroq va yagona (61- rasm). Ba‘zi kinotsiliylarning doimiy harakati ularning 
o
‘
zi  uchun  adekvat  bo`lgan  rag'bat  bilan  uchrashish  ehtimolini  oshiradi.  Bu  uchrashuv 
retseptor  potensiali  rivojlanishiga  olib  keladi.  Ba‘zi  retseptorlarning  rag'bat  bilan 
ta‘sirlanishida  hujay-  raning  barcha  qismlari  ishtirok  etadi  (masalan,  qonda  kislorod 
tarangligini sezuvchi xemorefcseptorlar). 

---

 
 
246 
 
 
61-rasm.  Birinchi  va  ikkinehi  turdagi  kiprikli  retseptor  hujayra  tuzilish  sxemasi  A—
afferent tola; E—efferent tola; Kts—kinotsiliy Sts—stereotsiliylar 
Retseptorlarning  ixtisoslashgan  ta‘sirotni  qabul  qiladigan  bo'sag'asi  juda  past. 
Masalan,  ko!z  fotoretseptorlarini  qo
‘
zgatish  uchun  bir  kvant  nur  energiyasi  kifova,  hid 
sezuvchi retseptorlar esa bir nechta hidli modda molekulalarini aniqlaydi. Bu ta‘sirotlar 
adekvat ta‘sirotlardir. Ammo, retseptor o‗zi qabul qilishga ixtisoslashmagan ta‘sirotlarga 
ham qo'zg‘alish bilan javob berishi mumkin. Masalan, fotoretseptor mexanik ta‘sirotga 
javoban  qo
s
zg‘aladi.  Ammo,  bu  ta‘sirotning  kuchi  bo
‘
sag
‘
a  nur  kuchidan  bir  necha 
million marta ko'p bo`lishi kerak. Mexanik rag'bat fotoretseptorlarga nisbatan noadekvat 
ta‘sirot  hisoblanadi.  Qabul  qilish  mumkin  bo`lgan  adekvat  ta‘sirlovchilarga  qarab, 
retseptorlarni quyidagicha tasnif etadilar. 
1.Mexanoretseptorlar  ta‘sirlovchining 
mexanik 
energiyasini 
qabul 
qilishga 
moslashgan.  Bunday  retseptorlar  teri,  yurak-tomir  tizimi,  ichki  a‘zolar,  tayanch-harakat 
apparati, eshituv va muvozanatni saqlash tizimlariga xos. 
2.  Termoretseptorlar  harorat  o
‘
zgarishlariga  sezgir.  Sovuqni  sezuvchi  va  issiqni 
sezuvchi  temroretseptorlarning  ko
‘
p  qismi  terida  joylashgan.  Ichki  a‘zolar  va  markaziy 
nerv tizimida ham shunday retseptorlar bor. 
3  .Xemoretseptorlar  kimyoviy  omillar  ta‘siriga  sezgir.  Ular  ta‘m  va  hid  sezuvchi 
sensor tizimlarning chet qismini tashkil qiladi. Bu tipdagi rsseptorlar tomirlar tizimining 
turli qismlarida va ba‘zi to
‘
qimalarda ham uchraydi. 
‗.Fotoretseptorlar  nur  energiyasini  qabul  qiladi.  Bu  retseptorlar  yorug‘lik  kuchini 
ajratish va rang ko
‘
rish, imkoniyatini beradi. 
5.0g‘riq  (nositseptiv)  retseptorlari  og'riqni  paydo  qiluvchi  ta‘sirotlarni  qabul  qiladi. 
Bu  sezgi  organizmdagi  retseptorlarning  deyarli  hammasiga  o
‘
ta  kuchli  ta‘sir  qilganda 
paydo bo`ladi. 
Ba‘zi retseptorlarda ta‘sirlovchi energiyasining nerv impulsiga aylanishi shu retseptor 
hujayra  o
‘
simtasida  sodir  bo`ladi.  Bu  birlamchi  retseptor  sensor  neyronning 
periferiyadagi  bir  qismi  —  o'zgargan  dendritidir.  Aksoni  esa  markaziy  nerv  tizimiga 
oiadi. Hid sezish, taktil va proprioreseptorlar birlamchi retseptorlarni tashkil qiladi. 

---

 
 
247 
 
Ikkilarnchi  retseptor  va  sensor  neyron  o
‘
simtalari  o'rtasida  sinapslar  joylashgan. 
Retseptor  hujayrada  hosil  bo`ladigan  qo'zg'alish  bu  sinaps  orqali  sensor  newonga 
o
‘
tkaziladi. 
Demak, sensor neyromi tashqi ta‘sirot bevosita emas, maxsus retseptor hujayra orqali 
qo
‘
zg‘atadi.  Ta‘m  sezuv,  ko'ruv,  eshituv,  vetibulyar  apparat  retseptorlari  ikkilarnchi 
retseptorlarga kiradi.