Muqaddima

ANALIZATORLAR FAOLIYATINING UMUMIY TAMOYILLARI 
Analizatorlar  signallarni  qayta  ishlash  jarayonida  ko
‘
z  operatsiyalarini  bajaradi.  Bu 
operatsiyalardan asosiy lari: 1) signallarni topish (aniqlash); 2. signallarni birini- biridan 
ajratish,  3)  signallarni  o'tkazish  va  o'zgartirishi;  ‗)  ma‘lumotlarni  kodga  solish;  5) 
signallarning u yoki bu xossalarini detektorlash; 6) obrazni tanish. 
l.Signallarni  topish.  Bu  vazifani  retseptorlar  ba-  jaradi.  Ba‘zi  retseptorlarning 
kipriksimon  o
‘
simtalari  avtomatik  ravishda  harakat  qihshini  ta‘sirlovchini  faol  holda 
izlash deb baholansa bo`ladi. 
Signallarni  farqlash.  Yuqorida  analizatorlarning  adekvat  tasirlovchilarga  o`ta 
sezgirligi  aytib  o'tilgan  edi.  Anahzatorlarning  mutlaq  sezgirligini.  ularni  rag‗bat 
kuchidagi farqni aniqlash qobiliyatidan ajratish kerak. 
Analizator  ikki  rag‘bat  kuchida  ma‘lum  farq  bo`lmasa,  ularni  ajrata  olmaydi. 
Masalan,  kaftimizda  og
‘
irligi  100  g  bo`lgan  qadoq  tosh  bor.  Qoidagi  yukning  ogirligi 
oshganini sezish uchun qo
‘
shimcha qo
‘
yilgan toshning og'irligi birinehi yukning (100 g) 
maium qismiga teng bo`lishi kerak. 
Yuk ko'targanda farq sezilarli bo`lishi uchirn ikkinchi massa birinchisidan kamida 3% 
ogir bo`lishi lozim. Demak, biz 100 grammni 103 grammdan ajrata olarniz (200 g ni 206 
grammdan). 
3% farqlash bo‗sag‗asi bo`lib, o'zgarmaydigan ko'rsatkichdir. Bu qonuniyatni Veber 
aniqlagan. 
Signallarni  fazoda  farqlash  analizatoming  retseptorlar  qatlarnidan  boshlanishi 
mumkin.  Agar  qandaydir  ikki  ta‘sirot  yonma-yon  joylashgan  ikkita  retseptomi 
qo'zg‘atsa,  bu  ikki  ta‘sirot  qo‗shilib,  bittadek  seziladi.  Ikkita  rag‘batni  fazoda  farqlash 
uchun  ular  qo'zg‘atgan  retseptorlar  o
‘
rtasida  kamida  bitta  qo'zg‘almagan  retseptor 
bo`lishi kerak. 
Ikki rag‘batni vaqtda farqlash uchun birinehi rag
‘
bat:  chaqirgan  nervdagi  qo
‘
zg
‘
alish 
ikkinchi rag'bat tomonidan vujudga keltirilgan qo'zg‘alishga qo`shilib ketmasligi kerak. 

---

 
 
249 
 
Demak  ikkinchi  ta‘sirot  paydo  qilgan  qo‗zg
‘
alishning  refxakterligi  tugaganidan  so
‘
ng 
ta‘sir qilishgina ta‘sirotlarni vaqtida farqlash imkonini beradi. 
3.Signallarni  o
‘
tkazish  va  o
‘
zgartirish.  Ta‘sirot  retseptor  tomonidan  qabul  qilingan, 
signallarni o
‘
tkazish va qayta ishlab, o
‘
zgartirish jarayoni boshlanadi. 
Signallarning  o
‘
zgartirilishlarini  shartli  ravishda  fazodagi  va  vaqtdagilarga  ajratish 
mumkin.  Signallarning  miqyosi  yoki  nisbatini  o'zgartirish  fazodagi  o
‘
zgartirish  bo`lib, 
ko
‘
ruv  va  somatosensor  tizimda  ko
‘
proq  uchraydi.  Masalan,  to
‘
r  pardada  ozgina  joyni 
esallagan  markaziy  chuqurcha  miya  po
‘
stlog‘idagi ko
‘
mv  sohasiga  to
‘
r  pardaning  ancha 
katta  bo`lgan  chet  qismidan  ko
‘
proq  joyga  impulslar  yetkazadi.  Axborotni  vaqtda 
o
‘
zgartirilishi  retseptorlarning  uyg
‘
un  ritmdagi  tonik  impulsatsiyasini  bosqichli, 
dastalangan impulsatsiyaga aylantirishdan iborat bo`ladi. 
Keragidan  ortiq  axborotlarni  chegaralash  va  muhimini  ajratib  o
‘
tkazish  axborotlar 
о
‘
zgartarilishining yana bir turidir. Bunga torayuvchi voronkada ikkinchi darajadagi ax-
borotlarni  ajrata  boshlanishi  misol  bo`lishi  mumkin.  Katta  retseptiv  sohadan  yuzaga 
chiqadigan  va  uzoq  vaqt  davom  etadigan  impulslarni  ham  uzluksiz  ravishda  sensor 
markazga  o
‘
tkazish  shart  emas.  Masalan,  taktil  retseptorlar  og
‘
ir  kiyim  kiyilganda  va 
yechilganda kuchli qo
‘
zg
‘
aladi va rag‘bat ta‘siri boshlanishi va tugashi to
‘
g
‘
risida axborot 
beradi.  Bu  xildagi  miyaga  o
‘
tkazuvchi  axborot  hajmini  kamaytirish  boshqa  sensor 
tizimlarda ham uchraydi. 
Ikkinchi darajadagi axborotlarni sensor tizimning periferik va o
‘
tkazuvchi qismlarida 
tahlil qilib, yuqori markazlarga o
‘
tkazmaslik bu markazlarni ortiqeha ishdan xalos qiladi. 
‗.Malumotlarni kodga solish. Retseptorlarga mexanik, nur va boshqa rag
‘
batlar ta‘sir 
ko'rsatadi. Bu ta‘sirotlarni belgilovchi axborotni sensor tizimning po
‘
st!oq markazi qabul 
qilib  olishi  uchun  uni  miyaga  mukammal  va  «tushunarli»  bo`lgan  nerv  impulsiga 
aylantirish kerak. 
Texnikada bir signalni ikkinchi signal yordamida ifodalash kodlash deyiladi. Demak, 
retseptorlar  muhit  o
‘
zgarishlari  to
‘
g
‘
risidagi  axborotlarni  kodga  solib,  miya  bevosita 
qabul  qila  olmaydigan  signallarni  «tushuna  oladigan»  shaklga  soladi.  Ta‘sirotlarni 
kodlashda  eng  avvalo,  rag
‘
batning  bor-yo'qligi  belgilanishi  kerak.  Bu  vazifani  odatda 
analizatorlarning po
‘
stloq osti qismidagi on- va off- neyronlar bajaradi. Masalan, ko
‘
ruv 
analizatorlarning  yorug‘lik  paydo  bo`lishini  (on-  neyronlar)  va  yorug‘lik  yo'qolishini 
(off- neyronlar) qayd qiladigan yoki yorug‘lik ham paydo bolganida, ham  yo‗qolganida 
qo‗zg‗aladigan on-, off- neyronlar bor. 
Boshqa  neyronlar  ta‘sirotlarning  sifat  belgilarini,  keyin  esa  ularning  miqdorini 
kodlaydi.  Kodlash  jarayonida  faqat  retseptorlar  emas,  balki  sensor  tizim  zanjirining 
keyingi halqalari ham ishtirok etadi. 
Tashqi  ta‘sirotlarni  saralash  va  kodlash,  birinchi  galda,  retseptorlarning  tuzilish 
xususiyatlari,  ularning  malum  rag
‘
batni  qabul  qilishga  ixtisoslashganligi  ta‘minlaydi. 
Masalan,  numi  qabul  qilishga  moslashgan  ko
‘
rav  analizatori  tovushga  befarq.  O‘z 
navbatida, tovush  to`lqinlariga sezgir bo`lgan eshituv analizatori nurdan ta‘sirlanmaydi. 
Ammo, barcha nervlarnnng harakat potensiallari deyarli bir xil bolsada, qanday qilib 
markazlar  turli  tabiatli  ta‘sirotlar  farqini  bir-biridan  ajratadi,  degan  savol  tug
‘
iladi. 
Ma‘lumki,  tabiati  bir  bo`lgan  ta‘sirlovchilarni  qabul  qiladigan  retseptorlarda  ham  farq 
bor. Masalan, ta‘m sezuvchi retseptorlarning bir turi shirin moddalar ta‘sirida qo
‘
zg‘alsa, 
ikkinchisini sho
‘
r moddalar qo
‘
zg
‘
atadi. 
62-rasm. Yakka taktil retseptordan boshlangan afferent toladan o
‘
tgan impulslar sonining 
bosim kuchi ortganda o
‘
zgarishi. 

---

 
 
250 
 
Demak,  sensor  rag‘batlarning  turli  belgilarini  tahlil  qilishda  bir  xil  retseptorlardan 
emas, balki bir necha xil retseptorlardan markazga borgan axborotlar e‘tiborga olinadi. 
Rag'bat  kuchini  kodlashda  sensor  tizimlar  impulslar  tezligini  o
‘
zgartirishdan 
foydalanadi.  Masalan,  odam  barmog
‘
i  terisida  joylashgan  yakka  mexanoretseptor 
diametri 1mm bo`lgan yuza orqah 0,2 g ga teng bosimga impulslar bilan javob bermaydi 
(62- rasm). Bosim 0,6 g cha yetkazilganda yakka siyrak impulslar paydo bo`ladi. Demak, 
bu  retseptoming  bo‘sag
‘
asi  taxminan  0,6  g.  Bosim  ‗  g  gacha  kolarilsa,  impulslar 
chastotasi 
sezilarli darajada ortadi. Ta‘sirot kuchi yana ham oshsa (bosim 13 g yetkazilsa) impulslar 
soni keskin ortib ketali. 
 
Kodlashning  keng  tarqalgan  muhim  usuli  impulslarni  boylamlar  shaklida  vujudga 
keltirish  va  har  qaysi  boylamda  impulslar  soni  va  joylashish  tartibini  o
‘
zgartirishdan 
iborat. 
Bunday  kodlash  ta‘sirlovchi  xossalari  to
‘
g‗risidagi  axborotni  boylamdagi  impulslar 
soniga, boylamlar oraligidagi masofaga, impulslarni boylarnning bosh qismida, o'rtasida 
yoki oxirida zichroq bo`lishiga bog
‘
lab sensor markazga yetka- zilishini ta‘minlaydi. 
Kodlashning yana bir turi behisob parallel axborotni o‗tkazuvchi  yo`llarni birin-ketin 
ishga solish, ishlab turgan kanallar sonini o
fi
zgartirishdir. 
5.Signallarni  detekterlash.  Texnikaviy  aloqa  tizimlarda  axborotlar  ma‘lum  manzilga 
uzatilishidan awal kodga solinadi, manzilga  yetganida esa koddan chiqariladi. Masalan, 
telefon  go
‘
shagidagi  mikrofonga  aytilgan  gap  kodlanib  elektr  imlulslarga  aylanadi, 
simning  narigi  uchidagi  dinamik  bu  impulslarni  dekodlab,  asli  xoliga  —  tovush 
toiqinlaridan iborat nutqqa aylantiradi. 
Sensor  tizimlarda  dekcxllash,  masalan,  tovush  retseptorlardan  impuls  sifatida 
markazga  yetib  kelganda  yana  tovushga  aylanishi  kuzatilmaydi.  Bu  tizimlarda 
detektorlanish  sodir  bo`ladi,  ta‘sirlovchining  ayrim  belgalari  tahlil  qilinadi  va  ularning 
biologik  ahamiyati  baholanadi.  u  tahlilli  maxsus  ixtisoslashgan  detektor  neyronlar 
bajaradi.  Masalan,qo`rav  sensor  tizimining  miya  po
‘
stlog‘idagi  detektor neyronlari yoi-
yoi ehiziq ko`ruv davrining ma‘lum qismida bo`lib, ma‘lum burchak hosil qilgandagina 
qo
‘
zg
‘
aladi.  Burchak  o'zgarsa  yoki  ehiziq  ko‗ruv  doirasining  boshqa  qismiga  o'tsa,  bu 
neyronlar  qo
‘
zg
‘
almaydi,  ammo  boshqalari  faol  holatga  o
‘
tadi.  Turli  detektor  neyronlar 
ta‘sirlovchining barcha xossalarini tahlil qilib, obrazning shakllanishini ta‘minlaydi. 

---

 
 
251 
 
6.0brazni tanish. Obrazni tanish analizatoming so'nggi va eng murakkab vazifasi. Bu 
jarayon obrazni tasnif etish, uni organizm oldin uchratgan va tanish bo`lgan obektlarning 
qaysi  bir  guruhiga  mansubligini  aniqlashdan  iborat.  Bunga  afferent  signallarni  batafsil 
qayta  ishlash,  ularning  ayrim  belgilarini  ajratish  va  bu  belgilarni  detektor  neyronlar 
tomonidan ayrim tahlil qilish yo`li bilan erishiladi. 
Obraz tanishning vazifasi miyada ta‘sirlovchining modelini lco
‘
rish va unga o
‘
xshash 
boshqa modellardan farqlashdir. 
Obrazni  tanish  organizmning  qaysi  ob‘kt  yoki  vaziyat  bilan  uchrashgani  to'g‘risida 
xulosa qilish bilan tugaydi. Obrazni tanish oldimizda kim yoki nima turganini, kimning 
ovozini  eshitayotganimizni,  qanday  hid  yoki  ta‘m  sezayotga-  nimizni  idrok  etish 
imkoniyatini beradi.