Muqaddima

ANALIZ AT ORLAR FIZIOLOGIYASI 
Tirik organizm o‗z hayotini va turini davom ettirish, xavf-xatarlardan o'zini himoya 
qilish,  maqsadiga  erishish  uchun  vaqt  va  fazoni,  tashqi  muhitning  asosiy  xossalarini 
yaxshi his etishi zarur. Sensor tizimlar (analizatorlar) ana shunday imkoniyatni yaratadi 
Sensor  tizimning  tuzilishi  sodda  yoki  murakkab  bolishiga  qaramay,  uning  tarkibida 
kamida  quyidagi  uch  qism  ajratiladi:  1)  ta‘sirotlarni  qabul  qiluvchi,  ixtisoslashgan 
retseptor neyron; 2) retseptor neyronlar biriigi (bloki) yoki bir guruh birliklardan kelgan 
malumotlarni  qabul  qiluvchi  birlamchi  markaz;  3)  birlamchi  markazlardan  olgan 
malumotlarni  qabul  qiluvchi  bitta  yoki  bir  nechta  ikkilarnchi  va  birlashtiruvchi 
markazlar.  Yuqori  darajada  rivojlangan  organizmlarda  birlashtiruvchi  markazlar  bir- 

---

 
 
245 
 
biriga  boglangan.  Ularning  o'zaro  munosabatlari  natijasida  ichki  va  tashqi  muhit 
o‗zgarishlari idrok etiladi. 
Sensor  tizim  faoliyati  ta‘sirotlarni  retseptorlar  qabul  qilish!  bilan  boshlanadi 
Ixtisoslashgan  retseptorlar  fizikaviy  omillarni  (nur,  tovush,  issiqlik,  bosim  va 
boshqalarni)  harakat  potensialiga  aylantiradi.  Bu  harakat  potensiallari  yoki  nerv 
impulslari malum sezgini shakllovchi markazga tizatiladi. 
Markazga  yetib  kelgan  impulslardan  malumot  olinadi,  markazga  impulslar  yetib 
kelishining  o'ziyoq  mazkur  sensor  tizimga  daxldor  o`zgarish  ro'y  berganidan  xabardor 
qiladi.  Markazga  o‗tkazilayotgan  impulslar  tezligi  rag‘bat  kuchi  va  his  qilina$
r
otgan 
jismning katta-kichikligini ifodalaydi. Masalan, gulni ko'rganimizda uning rang!, shakli, 
katta-  kichikligini  va  ungacha  bo`lgan  masofani  baholaymiz.  Bu  maliraiotlar  birlamchi 
markazdan ikkilarnchi va integrativ (birlashtiruvchi) markazlarga olkaziladi va ularda his 
qilinayotgan  narsa  to'grisida  fikr  shakllanishi  davom  etadi.  Integrativ  markaalarda  bu 
malumotlarga  qo'shni  markazlardan  kelgan  va  xotiradagi  malumotlar  qo'shiladi, shunda 
narsa,  voqeani  his  etish  mujassamlashadi.  Iviasalan,  o'sha  gul  to
‘
g
s
risida  ko'ruv 
analizatori orqali olingan  malumotlarga  hid bilish analizatori orqali olingan  malumotlar 
qo‗shiladi.  Gul  to`g‗risidagi  tuyg‘n  toliqlashadi,  shu  gulni  ilgari  ko'rilgan  gullarga 
taqqoslash mumkin bo`ladi, 
Odam  nur,  tovush,  ta‘m,  hid.  paypaslash,  yeming  tortish  kuchi,  hamratni  sezadi. 
Bulardan  tashqari,  uncha  yaqqol  bo'lmagan  hissiyotlar  yordamida  organizm  qol- 
oyoqlarning  fazodagi  va  tanaga  nisbatan  xolatini  nazorat  qilish,  natijada  qoqilmasdan 
yurish, bumita tegmoqchi bolganda, ko'zga qol tiqib olmasllk imkoniyatga ega. 
Sezgilarning hammasi vaqt to‗grisida malumot beradi, ta‘sirot qachon paydo bolgani 
va  qancha  vaqt  davom  etganini  bildiradi.  Ko
‘
ruv,  eshituv,  hid  bilish  va  taktil  sensor 
tizimlar, bundan tashqari ta‘sirot manbaining fazodagi o'rni to
‘
g'risida axborot yetkazadi 
Sensor  tizimlarning har biri qabul qilinadigan  signalning bitta yoki bir  nechta  xossasini 
ajratadi,  Masalan,  ko'ruv  analizatori  yordamida  rang  va  yoruglik  sezilsa,  ta‘m  bilish 
analizatori achchiq, nordon, shirin, sho'mi sezish imkonini beradi. Sensor tizimlar bularni 
bir-biridan  ajratgan  holda  sezishi,  har  qaysisini  ajratishga  ixtisoslashgan  retseptor 
mavjudligidan dalolat beradi.