Muqaddima

TERI FIZIOLOG1YASI 
Teri  —  odam  badanini  tashqaridan  qoplagan  a'zo.  U  organizmni  hiraoya  qiladi  va 
turli fiziologik faoliyatlarni bajaradi. 
Terming  sathi  odamning  bo‘yi  yoshi,  jinsiga,qarab  1,5-2  m
2
  chamasida,  o‗rta 
hisobda—  1,73 m2. U epidermis, derma va teri osti yog` qavatlaridan iborat. Teri qon, 
limfa  tomirlarga  va  nerv  uchlariga  boy.  Organizmning  barcha  a‘zo  va  tizimlari  bilan 
aloqador.  Teri  himya,  sezuvchi,  chiqaruv,  nafas,  so'rish,  tana  haroratini  idora  qilish, 
almashinuv qonning qayta taqsimknish jarayonlarida ishtirok etadi. 
Terming  himoya  faoliyati  ko‗p  qirrali.  U  mustahkam  bo'lganidan  organizmni 
shikastlovchi  mexanik  tasirotlardan  saqlaydi.  Teri  infraqizil,  ultrabinafsha  va  ma‘lum 
miqdorda  radioaktiv  nurlarni  o'tkazmaydi  Kimyoviy  moddalar  uchun  ham  ishonchli 
to`siq. Shikastlanmagan teri orqali mikroblar о‘ta olmaydi. Teri yuzasida lizotsim, olein 
kislota  va  boshqa  bakteritsid  moddalar  bolib, unga  tushgan  mikroblar  15—30  daqiqada 
o‗ladi. 
Teri organizmni tashqi muhit bilan bog'lovchi juda katta retseptiv soha, organizmning 
og
‘
riqqa,  issiq-sovuq  javob  reaksiyalari  teridagi  turli  retseptorlar  ishtirokida  yuzaga 
chiqadi Teri retseptorlarim qo`zgatib, maxsus teri reflekslarini paydo qilish mumkin. Bir 
necha xil  teri sezgilari  tafbvut qilinadi  Og‘riqga sezgir  retseptorlarini  mexanik,  termik, 
elektrik,  kimyoviy  ta‘sirlanishi  natijasida  yuzaga  chiqadi.  Haroratni  sezish  issiq  va 
sovuqni sezuvchi retseptorlaniing qo'zg‘alishiga bog‘liq. Merkel disklari, tuk follikullari 
qo'zg‘alsa,  tegish  seziladi  (taktil  sezgi).  Teridagi  retseptorlarning  o
‘
ta  qo'zg‘alishi 
og‘riqni paydo qiladi. 
Teri  retseptorlaridan  vujudga  keladigan  shartsiz  va  shartli  reflekslar  organizm 
faoliyatida  muhim  rol  o'ynaydi.  Bu  retseptorlardan  markaziy  nerv  tizimiga  boradigan 
afferent  impulslar  skelet  muskullari  tonusini  ta‘minlaydi.  Xilma-xil  turi  muskul 
reflekslari 
harakatlarni  a\tomytik  ravishda  aniq  bo`lishi  uchun  muhim.  Juda  ko
‘
p  teri-nafas,  teri- 
tomir
?
 teri-ichki a‘zo reflekslari mavjud. 
Og'riq  retseptorlarining  qo
‘
zg‘alishi  gipofiz,  buyrak  usti  bezlaridan  gormonlar 
ajralishini o
‘
zgartirib, butun organizm faohyatiga ta‘sir ko
‘
rsatadi. 
Odamning  terisi  orqali  bir  kechayu  kunduzda  7,0—9,0  g  C02  ajratilib,  3,0-—‘,0  r 
kislorod  o'zlashtiriladi.  Bu  miqdor  gaz  almashinuvining  2%  iga  teng.  Teri  orqali 
olinadigan  nafas  issiq  haroratda,  ovqat  yeyilganidan  keyin,  jismoniy  ish  vaqtida  va 
boshqa sharoitlarda jadallashadi. 
Teri  orqali  ba‘zi  moddalar,  xususan  yog‘ni  erituvchi  va  yog
‘
da  eruvchi  moddalar, 
qonga  o
‘
tishi  (so
‘
rilishi)  mumkin.  Moddaning  teri  orqali  so
‘
rilishi  uning  tabiati. 
konsentratsiyasi, eruvchanligiga, terming holatiga va boshqa omillarga bog‘liq. 
Teri modda almashinuvida ancha keng ishtirok etadi. Gazlar almashinuvidan tashqari, 
oqsillar,  yog‘lar,  uglevodlar,  vitaminlar  almashinuvida  muhim  rol  o'ynaydi.  Boshqa 
a‘zolarga  nisbatan  teri  tez  va  ко
й
р  miqdorda  suv  yig'adi  va  qonga  ajratadi,  teri  orqali 
yo
‘
qotiladigan  suv  nafas  bilan  chiqariladigan  suv  miqdoridan  ikki  baravar  ko
‘
p.  Tuzlar 
muvozanatida  ham  terming  ahamiyati  katta.  Teri  melanin  ishiab  chiqarib,  pigmentlar 
almashinuvida ishtirok etadi. 
Terming ajratuv faoliyati juda katta fiziologik ahamiyatga ega. Bu faoliyat ter va yog
‘
 
bezlarming mahsulot ajratishidan iborat Yog‘ bezlari tarkibiga xolesterin, yog
‘
 kislotalari 

---

 
 
244 
 
va  boshqa  yog'simon  moddalar,  jinsiy  gormonlar,  kazein  va  tuzlar  kiradigan  sekret, 
ishiab, ajratadi. 
Ter bezlari mahsuloti bo'lmish ter modda almashinuvi qoldiqlarini chiqarib tashlashda 
malum ahamiyatga ega. Ter ta‘mi sho
‘
r bo`lgan. rangsiz tiniq suyuqlik. Xona haroratida 
katta  yoshli  odam  bir  kunda  ‗00—600  ml  ter  ajratadi.  98—  99%  i  suv,  tarkibida 
siydikchil, siydik kislota, ammiak, 
oz  miqdorda  oqsil  va  erkin  aminokislotalar,  xolesterin,  sovunlar,  glyukoza, 
vitaminlar,  biogen  aminlar,  steroid  gormonlar  uchraydi.  Kationlardan  ter  bilan  ko
‘
p 
miqdorda  natriy,  kaliy,  malum  miqdorda  magniy,  kalsiy,  anionlardan  xlor,  fosfor  va 
karbonat kislotalarming qoldig‘i ajraladi. Terming faol reaksiyasi kuchsiz kislotali. 
Ter  odam  va  ba‘zi  hayvonlar  uchun  issiq  sharoitda  tana  harorati  barqarorligini 
saqlashning asosiy omilidir. 
Odatda  ter  issiqni  sezuvch  termoretseptorlarning  issiq  havo,  issiq  ovqat  va 
suyuqliklar,  achchiq  ovqatlar  (qalarnpir)  ta‘sirida  qo
‘
zg‘alishi  natijasida  reflektor  yoi 
bilan  ajraladi.  Organizmda  hosil  bo`lgan  issiqlik  miqdorining  oshishi  ham  (jismoniy 
mehnat,  isitmalash)  terlashni  jadallashtiradi.  Bundan  tashqari  hissiyotlarga  (qo
‘
rqish, 
hijolat bo`lish va h. k.) bog‘liq terlash o
‘
z xususiyatlariga ega. 
Ter  bezlaraing  efferent  nervlari  simpatik  nervi  tizimiga  mansub.  Ammo,  ularning 
uchlaridan  atsetilxolin  ajraladi.  Shuning  uchun  atsetilxolin  va  xolinomimetik  moddalar 
ter ajralishini tezlashtiradi, atropin esa tormozlaydi. 
Adrenalin  ham  uzoq  davom  etuvchi  ter  ajralishiga  olib  keiishi  mumkin.  Balki  ter 
bezlarini  adrenergik  tolalar  ham  nervlar.  Terlashni  boshqarishda  ishtirok  etadigan 
neyronlar markaziy nerv tizimining hamma pog‘onalarida joylashgan. 
Yuqori  haroratda  ter  miqdori  odatdagi  0,‘—0,6  1  dan  10—12  у  a  gacha  ko
‘
shvishi 
mumkin Agar bu sharoitda jnsmoniy ish bajarilsa, terlash bundan ham jadallashadi. 
Issiq  joyda  uzoq  vaqt  bo`lish,  issiq  iqlimda  uzoq  vaqt  yashash  organizmni  shu 
sharoitda, moslashtiradi. Bu, vahtda organizmdagi boshlia o'zgarishlar bilan bir qatorda, 
ter  ajratish  ancha  kamayadi,  terda  organik  va  anorganik  moddalar  miqdori  kamayib, 
suyuqlashadi. 
Yuqori  haroratda  ko
‘
p  mihdorda  ajralgan  terdagi  suv  teri  yuzasidan  bug‘  larnb, 
issiqlik  yo'qotishini  ta‘minlaydi.  Atmosfera  havosi  harorati  tana  haroratidan  yuqori 
bo`lgan  sharoitda  bu  jarayon  fizikaviv  issiqlikning.  boshqarishning  yagona  yoli  bolib 
holadi. 
Yilning  issiq  faslida  ter  ajralishining  bu  xususiyatini  e‘tiborga  olish  zarur.  Yetarli 
miqdorda  suv  ichish,  ter  bilan  yo‗qotilgan  tuzlar  va  vitaminlar  o'mini  ovqat  hisobiga 
toldirib turish kerak.