Мундарижа сўзбоши

8.2. Tog’ muzliklarining relefi

Harakatdagi muzlik asosan uch xil ish bajaradi: ekzaratsiya (muzlik eroziyasi), jinslarni olib ketish va akkumulyatsiya.

Muzlik ekzaratsiyasi, avvalo, yaxlit tub jinslar parchalarining yulib olinishi va ularni muz tarkibida muzlab qolib, u bilan birga harakat qilishidan iborat. Muz ham, unga yopishib yaxlab qolgan tog’ jinslari parchalari ham o‘zanlar osti va yonlariga muzning og’irligi natijasida bosib turuvchi qattiq xarsanglar ularda tirnalgan joylar, chiziqlar va jo‘yaklar hosil qiladi. Shu bilan birga xarsanglarning o‘zi ham yumaloqlanib va silliqlanib qoladi. Bunday toshlar go‘’la tosh deb ataladi.

Muz ichiga kirib qolgan va muz yuzasidagi barcha mineral jinslar-go‘’la tosh, gil va qumlar morena deb ataladi. Morenalar tag, ustki, yon, ichki, o‘rta va oxirgi morenalarga bo‘linadi (8.2.1-rasm). Muzlik eriganda morenalar cho‘kadi va o‘sha joyda morena yotqiziqlaridan morena tepalari, ular orasida soyliklar, yirik go‘’latoshlar, soyliklarda ko‘llar va botqoqlar bo‘ladi.

Muzlik relefi shakllari orasida, morena tepalaridan tashqari, baland tog’larda karlar, tsirklar va troglar, “qo‘y peshonalari” ham kuzatiladi. Tog’ yonbag’irlarida shakli kresloga o‘xshash chuqurliklar karlar (shotlancha-kreslo) deb ataladi; ularning uch tomoni tik qoyali qirralar va cho‘qqilar (karlinglar) bilan o‘ralgan, to‘rtinchi tomoni esa ochiq bo‘ladi; karlarning tagi yassi yoki to‘lqinsimon hamda silliqlangan bo‘ladi (8.2.2-rasm).

Karlarning o‘sishi va qo‘shilishidan yirikroq chuqurliklar-muzlik tsirkalari hosil bo‘ladi. Muzlik tsirklari, karlinglar va qoyali qirralar baland tog’ relefi-alp tipidagi shakllari uchun xos bo‘lgan relef shakllari hisoblanadi.

Muzlik tsirklarini rivojlanishi tog’ o‘lkalarini, tog’ tizmalarini pasayib pediplenning bir turi-ekviplenni hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin.

Muzliklar tektonik yoki erozion vodiydan pastga siljib to’shayotganda bu vodiylarni o‘yib, ularda uzun tog’orasimon shakldagi vodiylarni-troglarni (nemischa-tog’ora) hosil qiladi. Uning yonbag’irlari tik, tagi tekis yoki ostonali bo‘ladi. YOnbag’rning yuqori qismi sal qiya bo‘lib, trog elkasi deyiladi.

Hozirgi zamon karlari, tsirklari va troglari qor chegarasida va undan balanddadir. Qadimgi muzliklar bilan bog’liq bo‘lgan trog va tsirklar qor chizig’idan pastda bo‘ladi.

Qor chegarasidan yuqorida joylashgan tog’ tepalarida muzlarning ekzaratsiya ishlari bilan birga altiplanatsiya (lotincha-balandlikni tekislayman) jarayoni ham yuz beradi. Ma’lum tektonik sharoitda nivatsiya, soliflyuktsiya va gravitatsiya jarayonlarining birgalikdagi ishi natijasida tog’ tepalari va cho‘qqilarining emirilishidan yonbag’irlarda tog’ terrasalari hosil bo‘ladi. Ma’lum balandlikda tog’ cho‘qqilari ko‘tarilish yuz berayotgan sharoitda ham ular yuqori denudatsiya yuzasidan ko‘tarila olmaydi. CHunki bu yuzadan yuqorida endogen jarayonlarga nisbatan ekzogen jarayonlar energiyasi kuchli bo‘ladi. Yuqori denudatsiya yuzasining balandligi tektonik ko‘tarilish tezligiga, iqlim va denudatsiya jarayonlarining faolligiga hamda tog’ jinslarining chidamligiga bog’liq bo‘ladi.

To‘rtlamchi davrning boshida (pleystotsenda) qutb o‘lkalari, o‘rta geografik kengliklar va baland tog’larni muz bosgan. Pleystotsenda asosiy muzlik qoplami Shimoliy Amerika bilan Grenlandiyada, Antarktida va Yevrosiyoda bo‘lgan. Maksimal muz bosish davrida quruqlikning salkam 30 foizi (40 mln km²) muzlar bilan qoplangan. Bu miqdor hozirgi qoplama muzliklardan 3 marta ko‘pdir. Tog’lardagi muzliklar ham hozirgidan ancha ko‘p bo‘lgan.

Pleystotsenda qancha muzlik davrlari bo‘lganligi, quruqlikning turli qismlari bir vaqtda (sinxron) yoki turli vaqtda (metaxron) muz bosganligi haqida ham yagona fikr yo‘q. Turli materiklardagi muz bosishlari va muzlik oralig’i davrlari 8.2.1-jadvalda berilgan.

Bir necha o‘n ming yillar mobaynida harakat qilgan (surilgan) va geologik jixatdan yaqindagina erib ketgan juda katta muz massalari o‘zi tarqalgan joylarning hamda ulardan birmuncha janubroqda joylashgan hududlarning relefiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Shunga ko‘ra muzlik denudatsiyasi, muzlik akkumulyatsiyasi va muzliklikdan tashqaridagi (yaqinidagi) o‘lkalar relefiga ajratiladi.

Muzlik denudatsiyasi relefi muzlanishning markaziy qismlari uchun xosdir. Bular Boltiq va Kanada qalqonlari, Qutbiy Ural, Taymir yarim oroli, Olovli Yer orollari va And tog’larining janubiy chekkasidir. Bu erlarda muzlar to‘planib, o‘z og’irlik bosimi ta’sirida har tomonga siljigan. Muzlarning bu erdagi ishi butunlay eroziya va denudatsiyadan iborat bo‘lgan.

Muzlik uvoq jinslarni sidirib ketgan hududlarda eng xarakterli relef shakllari “qo‘y peshonalari”, “jingalak qoyalar” va ko‘l chuqurliklaridir.

Muzlik siljiganda o‘z yo‘lida qoyalarga uchrasa, ularni emirib, silliqlaydi va balanddan qaraganda tuxumga o‘xshash tepaliklar “qo‘y peshonalari” hosil bo‘ladi; ularning silliqlangan yuzasida muz hosil qilgan chandiqlar, harakatdagi muzga yopishib qolgan toshlar tirnagan chiziq va jo‘yaklar ko‘zga tashlanadi. “Qo‘y peshonalari”ning to‘plami “jingalak qoyalar”ni hosil qiladi.