Мундарижа кириш

3. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи фанини даврлаштириш масаласи ва тарихни ўрганишда манбаларнинг аҳамияти.
Барча тарихларда бўлганидек, Ўзбекистоннинг энг янги тарихида ҳам даврлаштириш масаласи ўта муҳим масала. У шу тарихни ўрганувчи тарих фанининг методологик илмий-назарий асослари ва метод (усул)лари билан бевосита боғлиқ. Демак, тарих фани қанчалик ҳаққоний илмий-назария, ғоя, таълимот ва методология (услубият) ҳамда усуллар билан қуролланган бўлса, у шунчалик тўғри даврлаштирилади.
Маълумки, тарихимиз жуда қадим ва катта даврни ҳамда жуда кенг географик минтақани, шунингдек, туб бурилиш, юксалиш ва инқироз босқичларини ҳам ўз ичига олади. У хилма-хил ижтимоий воқеа ва ҳодисаларга, ҳар хил диний ва маданий қатлам, ғоявий дунёқараш ва фалсафий оқимларга бой, жаҳон тарихи ва цивилизациясининг энг қадимий ва навқирон ўчоқларидан бири ҳисобланади. Ўтмишда тақдир тақозосига кўра тарихимиз аниқроғи Ватанимиз ҳудуди жаҳон миқёсда кенгайиб ва маълум географик минтақада торайиб келди. Бу тарихимизнинг ўта буюк, шу билан бирга, жуда ҳам мураккаб бўлганлигидан далолатдир. Шуни ҳам айтиш жоизки, бу ҳолат ҳозирги жонажон Ватанимиз Ўзбекистоннинг энг янги тарихи фанининг чегараси ва даврлаштирилишини анча мураккаблаштирди.
Истиқлол йиллари даврида тарихчи олимларимиз "Янги тарих" ғоясига амал қилган ҳолда Она тарихимизнинг илмий асосда даврлаштириш соҳасида маълум ютуқларни қўлга киритдилар.
Биринчидан, тарихни узлуксиз инқилобий жараён, қарама-қараши муросасиз синфий кучлар тўқнашувидан иборат деб тушуниш ва беш формацияга бўлишдан батамом воз кечилди. Асосий эътибор эса, тарихни эволюцион-тадрижий узликсиз ривожланиш ва географик ҳудудий минтақа асосида даврлаштиришга қаратилди. Маърузада Ўзбекистоннинг энг янги тарихи бошдан-оёқ шартли равишда энг муҳим даврларга бўлинди. Бундай хронологик даврлаштириш Ўзбекистоннинг энг янги тарихини ўқитишга ажратилган соатларнинг миқдори ва ўқитишнинг бошқа ўзига хос хусусиятлари ҳамда усуллари ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилди.
Ўзбекистоннинг энг янги тарихи фани ва тарихни ўрганишда тарихий манбаларнинг ўрни ва аҳамияти беҳад катта. Шунинг учун ҳам улар миллат ва халқнинг маънавий-маданий мероси, бебаҳо маданий-тарихий бойлиги ҳисобланиб, махсус архив (ҳужжатхона)ларда, кутубхона ва музейларда ҳамда оилавий архивларда жуда авайлаб эҳтиёткорлик билан сақланмоқда.
Тарихий манбалар давр нуқтайи назаридан қадимий ва жорий (кундалик) аҳамиятга эга бўлади. Шунингдек, улар ўз мазмуни ва моҳиятига кўра бирламчи ва иккиламчи аҳамият мақомига ҳам эгадирлар. Бирламчи манбага тарихий ҳужжатларнинг асл нусхаси киради. Иккиламчи манба деб эса, мана шу бирламчи манбаларнинг эълон қилинган нусхалари, мақола ва китоб ҳолатига келтирилганларига айтилади.
Манбалар ўз ҳолатига кўра, ёзма ва моддий кўринишларга эга бўлади. Ёзма манбалар энг қадимги ёзувлар, битиклар ва китоблардан иборатдир. Ҳозирги кунга қадар ўлкамиз ҳудудлари ва бу ердан четда битилган ўрта асрларга оид ёзма манбаларни ўрганиш бўйича талайгина ишлар амалга оширилган бўлишига қарамай, бу йўналишда қилинадиган ишлар ниҳоятда кўп.
Тарихимизнинг энг қадимги, яъни ёзув пайдо бўлмаган замонларга оид даврини ўрганишда археологик, антропологик ва этнографик манбалар ёрдамга келади. Бу манбалар турли-туман бўлиб, уларга қадимги манзилгоҳлар ва шаҳар харобалари, мозор-қўрғонларнинг қолдиқлари, турмуш ва хўжаликда ишлатиладиган буюмлар, меҳнат ва жанг қуроллари, турли-туман ашёлар киради. Моддий ва ёзма манба маълумотларини солиштириб, қиёслаб тарихни талқин этиш муҳим аҳамият касб этади.
Тарихий манбаларни ўрганишнинг ўзи тарих фанининг махсус соҳаси бўлиб, тарих фани ривожланиши ва тарих ёзилишида ўта муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги пайтда манбашунослик фани кенг ривожланмоқда. У юқорида кўрсатилган методологик илмий-назарий, ғояфий-мафкуравий асос ва илмий усулларга таяанади.
Манбашунослик фани асосан тарихий манбаларни ўрганиш билан машғул бўлиб, манбаларнинг қимматини, ҳақиқий ва ҳақиқий эмаслигини аниқлаш билан бирга уларни туркумларга ажратади. Масалан, моддий ва маънавий ёдгорликлар ҳамда ашёвий, этнографик лингвистик ва оғзаки (фолкьлор) манбалар шулар жумласидандир.
Манбашунослик манбаларни аниқлаш ва саралаш, уларнинг илмий қимматини белгилаш, таҳлил қилиш, яратилиш тарихи, шарт-шароитини ўрганиш каби соҳаларга бўлинади. Шу ўринда совет даврида яратилган ҳозирда архивларда сақланаётган манбаларнинг ҳақиқий тарихий ва нотарихий-сунъий ясама эканлигини тўғри аниқлаш ўта муҳимдир. Масалан, ҳозир совет даврида ўзбек халқи «Буюк октябр инқилобини асрлар давомида орзиқиб кутган эди», «ўзбек халқи қадим-қадимдансаводсиз эди», «жадидчилик буржуа ҳаракати», «жадидлар халқ душмани» ва бошқа, шу каби архив ҳужжатлари ҳамда ёзма манбалар нотарихий, уйдирма ҳужжатлар бўлиб, улар архивларда сақланмоқда.
Хулоса шуки, манбалар тарихий жараён ва воқеликларнинг ўзида реал акс эттирган бўлиб, тарихийликнинг инъикоси бўлмоғи керак. Мана шунда уларнинг тарихий аҳамияти, тарихий эканлиги юқори бўлиб, тарихий ҳақиқатнинг юзага чиқишига яқиндан ёрдам беради.
4. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг маънавий етук шахсни тарбиялашда тарихий хотиранинг ўрни ва сабоқлари тўғрисидаги фикрлари. XXI глобаллашув асрида таълим соҳасида мазкур фанни ўқитишдаги назарий-концептуал ёндашув ва илғор инновациялар.
Тараққий этган миллатларнинг ўз тарихини яхши билиши ва қадрлаши, тарихий ёдгорлик ва обидаларини эъзозлаши кўз қорачиғидек асрашининг кўпгина сабаблари бор. Бу энг аввало, тарих инсоният пайдо бўлганидан то ҳозиргача давом этиб келаётган ижтимоий жараён ойнаси эканлиги билан боғлиқдир. Иккинчидан эса, бутун инсоният шу тарихга қараб, ўз ўтмиши ва борлигини англайди, келажак режаларини белгилайди.
Бошқача бир маънода тарих буюк файласуф ва донишманддир. Унинг мана шу доно фалсафасини тўғри англагандагина, халқлар ўз келажаги учун мустаҳам пойдевор яратади.
Христиан (насроний)лик фалсафаси асосчиси А.Августиан (354-430-й.) ҳозирги эрамиз бошидаёқ, яъни бундан бир минг ўти юз йил олдин тарихнинг халқ ва миллатнинг тақдирида тутажак ўрнини кўрсатиб, шундай деган эди; "Ғафлатда ётган халқни уйғотиш учун аввало, унинг тарихини уйғот".
ХII асрнинг буюк алломаси Шаҳобиддин Муҳаммад ал-Насавий ҳам бу фикрни ўзининг қуйидаги тўртлигида янада теран маънода мана бундай баён этади: