Mundarija kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi. Asosiy qism

Ruboiy janrining Pahlavon Mahmud ijodiga qadar adabiyotda tutgan o‘rni

Badiiy mumtoz adabiyotda qisqa va aniqligi, hikmatli so‘z darajasida ibratomuzligi bilan o‘ziga xos ahamiyat kasb etuvchi kichik she’riy janrlardan biri – ruboiydir. Mumtoz adabiyotda ruboiy janri Pahlavon Mahmud ijod yillaridan oldin ham o‘z maqomatiga ega bo‘lgan. Ayniqsa, Umar Hayyom ijodining asosiy qismi ruboiylardan iboratdir.
Avvalo, ruboiy janri haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, “ruboiy” so‘zi arabchadan olinga bo‘lib, “to‘rtlik” degan ma’noni anglatadigan Sharq xalqlari sheʼriyatida keng tarqalgan poetik janrdir. Aniq gʻoyaviy-badiiy va shakliy shartlarga binoan yaratilgan to‘rt misradan iborat falsafiy, axloqiy, taʼlimiy yoki ishqiy mavzudagi sheʼr hisoblanadi. Ruboiy hazaj baxrida (axram va axrab vaznlarida jami 24 ta) yoziladi. Boshqa bahrlarda yozilgan toʻrtliklar dubaytiy, kuylanadiganlari esa tarona deb ataladi. Ruboiy qofiyalanish tartibiga koʻra ikki xil boʻladi. Birinchi xil ruboiylarning 1-2-4misralari oʻzaro qofiyalanadi (a-a-b-a shaklida). Masalan:
Falakning ustidan kim topdi zafar, (a)
Yer qachon odam yeb to’yibdi, magar – (a)
Meni yemadi deb kekkaya ko’rma, (b)
Shoshmay tur, ko’p o’tmay navbating yetar. (a) Umar Hayyom.
Ikkinchi xil ruboiylarda toʻrtala misrasi ham qofiyalanadi (a-a-a-a shaklida). Masalan:
Kim istasa saltanat, sahodur anga shart, (a)
Kim va’daki aylasa, vafodur anga shart. (a)
Kim faqr talab qilsa, fanodur anga shart, (a)
Oldig‘a nekim kelsa, rizodur anga shart. (a). Alisher Navoiy.
Ruboiydagi to‘rt unsur to‘rt misrada aytilmoqchi boʻlgan fikrning toʻgʻri, badiiy yuksak, kompozitsion jihatdan pishiq boʻlishini taʼminlaydi. 1-misra —tezisda shoir aytmoqchi boʻlgan fikr oʻrtaga tashlanadi; 2-misra — antitezisda birinchisiga qarama-qarshi fikr aytiladi, biroq, u tezisni isbotiga xizmat qiladi; 3-misra — moddai ruboiya 4-misrada aytilmoqchi boʻlgan xulosa uchun koʻprik vazifasini oʻtaydi; 4-misra — sintezda avvalgi uch misradan gʻoyaviy xulosa chiqariladi, bu shoirning asosiy gʻoyasi hisoblanadi.
Ruboiy shaklidagi sheʼrlar xalq ogʻzaki ijodida paydo boʻlgan, namunalari "Devonu lugʻotit turk"da uchraydi. Dastlabki ruboiylarni Rudakiy va Shahidi Balxiy yaratgan. Badriddin al Qavomiy (XII asr) arab, fors va turkiy tillarida ruboiy yozgan. A. Runiy, S. Salmon, Ibn Sino, Umar Hayyom va boshqalar ruboiyning mohiyati va uslub jihatdan yuksak namunalarini ijod qilganlar. Navoiy ijodida esa yuqori bosqichga koʻtarilgan. Navoiy ruboiylarida hayotiy taassurot, ijtimoiy-siyosiy va falsafiy-axloqiy mulohazalar yuksak badiiy shaklda oʻz ifodasini topgan. Keyinroq Bobur bu janrni rivojlantirgan. XIX asrda Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy va boshqalar ruboiyning goʻzal namunalarini yaratganlar. Hozirgi davr oʻzbek adabiyotida Shayxzoda, Shuhrat, Ramz Bobojon, Tolib Yoʻldosh kabi shoirlar ruboiy yozganlar. Biroq ularning baʼzilari ruboiy vaznida yozilmaganligi uchun dubaytiy yoki toʻrtlik deb ataladi.
Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning ijodida ham ruboiy janrining turli mavzularda tarannum bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Mumtoz adabiyotshunos olim Anvar Hojiahmedovning “Mumtoz badiiyat malohati” kitobida ruboiy janrining Navoiy va Bobur ijodidagi o‘rni va ularning turlari haqida ma’lumot beriladi: “…Jumladan, Alisher Navoiy “Xazoyin ul-maoniy”sidagi 133 ruboiydan 116 tasi tarona shaklida, 17 tasigina a-a-b-a tarzida qofiyalangan. Shoirning “Nazm ul-javohir” asaridan o‘rin olgan 268 ruboiyning barchasi taronadir. Navoiy o‘zining forsiy tildagi 73 ruboiysini ham tarona shaklida bitgan. Chunonchi, shoir XV jildlik asarlarining V jildidan o‘rin olgan 51 ruboiy tarona shaklida yozilgan. Binobarin, shoir yaratgan jami 474 ruboiydan 461 tasi taronadir. Bobur qalamiga mansub 196 ruboiydan 17 tasi tarona, qolgani esa oddiy a-a-b-a shaklida qofiyalangan. Ogahiy esa 73 ruboiysidan 10 tasinigina tarona shaklida yozgan ”.⁵
Ruboiy Sharq she’riyatida keng tarqalgan she’r turlaridan bo'lib, ularda shoirning hayot haqidagi teran mushohadalari, ichki kechinmalari, ibratli xulosalari va pand-nasihatlari ifodalanadi. Pahlavon Mahmuddan oldin ruboiy janrida serunum ijod qilgan shoir Umar Hayyom hisoblanadi.
Umar Hayyomga uning ruboiylari jahonshumul shuhrat keltirgan. Ularda shoir dunyo, odam haqida, hayot mazmuni haqida fikr yuritadi. Ruboiylarida u materiyaning bir holatdan ikkinchi holatga oʻtishi, eskining yemirilib, yangining paydo boʻlishini (kulol, koʻza, tuproq haqidagi ruboiylar va hokazo) ifodalaydi. Umuman, ishq va hayot, inson tafakkurining qudrati, umrning maʼnosi, insoniy fazilat va qusurlar, maʼrifat va jaholat kabi mavzular shoir ruboiylarining asosini tashkil etadi. Tez-tez uchrab turadigan may obrazi esa ilohiy muhabbat, hayot lazzatlarini ulugʻlash vositasidir. Firdavsiy masnaviyni, Hofiz gʻazalni qanchalik takomilga yetkazgan boʻlsalar, Hayyom ham ruboiyni shunchalik yuksak mavqega koʻtardi. Hayyom ruboiylari dunyoning deyarli barcha asosiy tillariga tarjima qilingan. Bu ruboiylar oʻzidan keyingi Sharq adabiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatgan. XIX asrdan Gʻarbda ham mashhur boʻlgan. Aynan u tufayli ruboiy jahon soʻz sanʼatining mashhur janrlaridan biriga aylangan. U oʻzining falsafiy jihatdan teran va sermazmun ruboiylari bilan Sharq sheʼriyatida falsafiylikning chuqurlashuviga katta hissa qoʻshgan.
Amerikada Umar Hayyom asarlari asosida teatrlashtirilgan sahna asari, Londonda maxsus Hayyomxonlar saroyi mavjud. Ularda shoir ruboiylari ham aslida, ham tarjimada badiiy soʻz ustalari, mohir notiqlar tomonidan oʻqiladi. Sharqda bunday sahna asari — „Oʻz-oʻzim bilan suhbat“ Tojikiston xalq artisti Mahmudjon Vohidov tomonidan yaratilgan. 
Hayyom ruboiylarini XX asr boshlaridan oʻzbek tiliga tarjima qilishga kirishilgan. 1914 - yil „Shoʻro“ jurnalining bir necha sonlarida shoirning ruboiylari ilmiy sharhi bilan nasriy tarjimada eʼlon qilingan. Fitrat „Fors shoiri Umar Hayyom“ nomli risolasida (1929-yil) uning 35 ta ruboiysini nasriy tarjimada keltirgan. Keyinchalik F.Abdullayev uning 14 ta ruboiysini sheʼriy tarjima qilgan. Hayyom ruboiylari tarjimasi asosan Sh. Shomuhamedov nomi bilan bogʻliq: shoir ruboiylari uning tarjimasida bir necha marta bosilib chiqqan. Soʻnggi yillarda Umar Hayyom ruboiylarining J.Kamol, E.Ochilovlar tomonidan aruzda qilingan yangi tarjimalari paydo boʻldi. 2001 - 2004-yillarda Nabi Jaloliddin Umar Hayyom hayotiga bagʻishlangan roman yozdi. Bu ajoyib roman Hayyom ruhiyatining barcha qirralarini toʻla namoyon etgan.
Umar Hayyom nafaqat ilmiy tadqiqotlari, balki o‘zining go‘zal va nozik she’riyati bilan ham asrlar dovonidan oshib zamondoshlarimiz qalbida samimiy qiziqish va mehr uyg‘ota olgan olimdir.
Umuman olganda, uning ruboiylarida falsafiy masalalar nihoyatda sodda va inson qalbiga yaqin bo‘lgan shaklda ifodalanadi. Bir qator tadqiqotchilarning fikricha, Umar Hayyomning ijodi bir tekisda bo‘lmagan. Uni uch davrga ajratish mumkin.
Birinchi davrda Umar Hayyom o‘z she’rlarida hayot quvonchlari, muhabbat his-tuyg‘ulari va may keltiradigan xursandchiliklarni ifodalasa, ikkinchi davrda xursandchilik bilan bir qatorda g‘am-qayg‘u o‘rin almashinishi, bu dunyoning barcha quvonchlari ham, hasratlari ham o‘tkinchi ekanligi va hayot buyuk bir girdobni eslatishini tasvirlaydi.
Ijodining uchinchi davrida Umar Hayyom ruhiy sokinlik va xotirjamlikka erishganini sezishimiz mumkin: