Mundarija kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi. Asosiy qism

Pahlavon Mahmud ijodiga nazar va uning o‘rganilish ko‘lami

Pahlavon Mahmudning shaxsiyati, ijodi va ruboiylari bilan bog‘liq ko‘pgina manbalardan ma’lumot olish mumkin. Shamsiddin Somiyning “Qomus ul-a’lam”, Lutf Alibek Ozarning “Otashakadayi Ozariy”, Kamoliddin Husayn Fanoyining “Majolis ul-ushshoq” singari asarlarida, qator lug‘atlarda shunday ma’lumotlar keltirilgan. Ularda ko‘rsatilishicha, adibning “Pahlavon” unvoni bilan mashhur bo‘lishiga sabab Mahmudning jismoniy jihatdan baquvvatligi, sharqona kurashning katta vakili bo‘lganidir. Hatto uni “kuragi yrni ko‘rmagan” Pahlavon sifatida ilga olishadi. Mahmudning Puryoyvaliy, Puryorvaliy taxalluslari ham pahlavonlik bilan bog‘liq.
O‘tmish mutafakkirlari, xususan, mashoyixlar haqida manoqib hamda tazkiralar yaratish Sharq ilmiyt adabiy hayotida o‘ziga xos bir an`anaga ega. XV asrgacha ana shunday tazkiralardan o‘ndan ziyodi yaratilgan. Ular orasida Farididdun Attor, Abdurahamon Jomiy, Alisher Navoiy, Sayfiddin Ali Safiylarning asarlari alohida qimmatda molik. Bu adiblarning “Tazkirat ul-avliyolari”, bir tomondan, o‘zlarigacha yashab o‘tgan irfoniy tafakkur donishmandlari hayoyi, ijodiy merosi, aqidalari, ular haqidagi naqllar, hikmatlari, o‘zga bandalariga nasib etmagan nogihoniy ruhiy qudratlari haqida yaxlit ma’lumot bersa, ikkinchi tomondan, o‘sha oriflar yashagan davr ijtimoit-falsafiy qarashlari tarixini, turli so‘fiy oqim va ta’limotlarning paydo bo‘lishi, o‘ziga xos jihatlarinin o‘rganishda ham eng nodir manbalar hisoblanadi.
Shoir va adabiyotshunos Kamoliddin Husayn Fanoiyning “Majolis ul-ushshoq” kitobi ham ana shunday turkumga kiradigan va biz tadqiqot obyekti sifatida oolgan mavzumizga daxldor bo‘lgan asarlardan biridir.
“Majolis ul-ushshoq”ning eng maroqli majlislaridan biri “Xorazm Hayyomi” – Pahlavon Mahmud Puryoyvaliyga bag‘ishlangan fasldir. Zeroki, unda muallif bir tomondan shoirning ijtimoiy kelib chiqishi, kasb-kori, ilmiy iqtidori, jahonpahlavonligi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tasavvuf haqida yaxshi she’r, raso risolalar bitilgan yaxshi ruboiylari borligini, “Al-haqoyiq” kitobini yozganligini, Pahlavon Mahmudning javonmardlik xislatini bayon etayotib, yozuvchi uning kuragi yerga tegmagan bahodirligini ko‘rsatadigan uch hikoyani batafssil naql qiladi. Unda shoirning tanti, jo‘mard, insondo‘st. ayni paytda vatanparvar inson ekanligi o‘z ifodasini topgan. Naql etishlaricha, Puryoyvaliyning dong‘i Hind shohi Jo‘na qulog‘iga yetib boribdi. Jo‘na ko‘p in’om-ehsonlar va’da qilib, bir zargar yigitni Xorazmga jo‘natibdi. Choparga Jo‘na taklifini keltirgan Pahlavon Mahmud shunday javob beribdi:
Zangarbachae guft: “Rav Mo‘ltonro”
Ovard ba man qoidayi Sultanro.
On joki manu himmati pironi man ast,
Ba yak jav naxaram Jo‘nayu Hindustonro.
Ushbu to‘rtlikning ma’nosi shunday: “Zargar yigit Sulton nomasin keltirib, “Mo‘lton”ga bor dedi. Vatanim va ustozlarim hoki turgan joyfa Jo‘nayu Hindistonni bir arpaga olmasman”.²
Mana shu ruboiydan so‘ng yana gap Pahlavon Mahmudning jo‘mardligi haqida ketadi-yu, unda bir naql keltiriladi: Ikkinchi safar Dehli Sultonining rad etmay, Hindistonga boradi. Shu o‘rinda Fanoiy Pahlavon Mahmudning sulton saroyidagi yosh bahodir bilan kurash tushishi haqidagi mashhur rivoyatni keltiradi. Hikoya oxirida quyidagi baytlar bialn boshlanadigan 22 misradan iborat she’r shoir tilidan keltiriladi:
Mo sangi niyat ba tarozu nihodayem,
Sudi ziyoni xeshro ba yak su nihodayem.
Sargashtagoni bodiyayi mehnat-u g‘amem,
Dar gohi visol hamin ro‘ nihodayem.
Bar gardani umide tani notavoni xud,
Zanjirho az on xamgeso‘ nihodayem.
Ma’nosi shunday: “Biz taroziga niyat toshini qo‘yganmiz, foydayi ziyonimizni bir yoqqa qo‘yganmiz. Biz mehnat-u g‘am sahrosining sargashtalaridanmiz, visol yo‘lida shu ko‘yga yuz burganmiz. Notavon tanimizning umid gardoniga o‘sha gajak sochlardan zanjirlar solganmiz”.³
She’rda orifning maslak yo‘lida sobitqadam, fidoiyligi rang-barang tashbehlarda, g‘oyatda ta’sirchan ifodalanagan. Diqqatga sazovar jihati shundaki, majlisda goh muallif, goh Pahlavon Mahmud tilidan keltirilgan baytlarning barchasi (ulardan birida “Fanoiy” taxallusi qo‘llanilgan) poklik, iymon-e’tiqodli, fidoiy musulmon bo‘lish, mardlik, oliyjanoblik targ‘ibiga bag‘ishlangan. “Masnaviy” ruknida keltirilgan mana bu baytlar fikrimizni tasdiqlaydi:
Chi neki gufton mardi suhandon,
Bad on so‘fi sargardon-u hayron.
Ki so‘fi-yu imom-u shayxi zohid,
Si moh ro‘zador-u xilvatnishinu obid.
Muraqqa’ po‘shu jamjamdor-u hoji,
Masalagiru masjidjo‘yu noji.
Xatib-u voiz-u mufti-yu, qozi
Mudarris-u fattohoyi holi mozi.
Hama kishtu shudgorat basomon,
Vaqtast agar gardi musulmon.
Musulmoni dorayi inu on ast,
Ki on ast ilmi xossayi xosi jonast.
Ma’nosi shunday: “U so‘zamol donishmand, o‘sha hayron va sargardon so‘figa ko‘p yaxshi aytgan: “Ey so‘fi, imom-u shayx-u zohid; o‘ttiz kun ro‘zador-u kunjaknishin-u obid: muraqqa’ po‘sh-u, hashamli-yu hoji, masala aytib, masjid qidirib yuruvchi noji: imom-u mufti-yu, voiz-u qozi, mudarris-u, o‘tmish-u hozirni bilguvchi, hamma ekin-u tekining ko‘kka sovrilgay, sening musulmon bo‘ladigan vaqting yetdi. Musulmonda hamma narsa border, zeroki, u jonga xos bo‘lgan ilmdir”. Demak, Pahlavon Mahmud aqidasicha, mansab, martaba, amal, davlat, mol-dunyoga hirs qo‘yish, unga ruju etish islomiy ahkomga zid: u mo‘minni haq yo‘lidan g‘aflatga tortibgina qolmay, balki iymonning mustahkamligi-butligiga ham putur yetkazadi: chunki u “jonga taalluqli ilmdir”.
Pahlavon Mahmud haqidagi majlis “Sayyor ruboiy”ga aylangan fors-tokij adabiyotining “Odam otasi” Rudakiy qalamiga mansub, insonparvarlikni targ‘ib etuvchi
Gar bar sari nafsi xud amiri-mardi,
Var bar digare nukta nagiri mardi,
Mardi nabuvad fitodaro poy zadan,
Gar dasti fitoda bigiri-mardi.
Mazmunida “O‘z nafsingnin tiya olsang, birovga qattiq gapirmasang, mardsan. Yiqilganni tepib o‘tgan mard emas, qoqilganni suyab o‘tgan marddir” degan ruboiy va Hamadonlik yosh yigitning Puryoyvaliyga shogird tushishi hikoyati bilan tugaydi. Demak, Fanoiy Pahlavon Mahmudni, bir tomondan, atoqli olim, mohir ruboiynavis, shoir sifatida tasvirlasa, ikkinchi tomondan, butun Sharqda dong taratgan bahodir, insonparvar va vatanparvar, hamisha beva-bechora, yo‘qsillar, bekaslarning pushti panohi sifatida ta’riuflagan. Shoir siymosi hamma zamonlarda barcha tabaqa kishilariga ibrat bo‘lib qolaveradi. Demak, Fanoiyning qarashlarida Pahlavon Mahmud va uning ijodi tasavvufiy aqidalar bilan birga chambarchas ekanligi, bu aqidalarning amaliyoti esa Pahlavon Mahmudning shaxsiyati ham hammaga ibrat ekanligi o‘z ifodasini topgan.
Bundan tashqari, Pahlavon Mahmud haqida ba’zi lug‘atlardan ham ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, “G‘iyos ul-lug‘at”da bu haqida shunday deyiladi: “Puryoyvaliy yoki Puryoyi Vali xorazmlik Pahlavon Mahmudning laqabidir. Bunda kurash ilmidan mahorat ko‘rsatgan keksa pahlavon, zo‘rxona pahlavonlarining boshlig‘i nazarda tutiladi. Zero, qaysi bir kurashchi zo‘rxonaga kirmoqchi bo‘lsa, dastlab Puryoyvaliyning qadamiga (oyog‘iga) bosh qo‘yadi. Shu jihatdan “Puryoyvaliy” so‘zi majozan aziz va mukarram ma’nosini ham bildiradi.”⁴
Uning pahlavonligi Eron va Hindistonda ham mashshur bo‘lgan. Bir jangda u Hindiston shohi Roy Ropoy Cho‘nani o‘limdan qutqarib qoladi. Shunda shoh “nimani istasang, shuni bajaraman” deb va’da beradi. Shunda Pahlavon Mahmud: “Sizning qo‘lingizda Xorazmdan kelib asir tushgan bandilar bor. Ularni ozod qiloib vatanga qaytishga ruxsat bersangiz” deydi. Shoh ularni ozod qiladi. Pahlavon Mahmud “Qitoliy” taxallusi bilan ham ijod qilgan. Ushbu taxallus ham pahl;avonlik bilan bog‘liq. “Qitol” so‘zining ma’nosi “bir-biri bilan jang qilmoq, kurashmoq”, demakdir. Pahlavon Mahmud, asosan, po‘stindo‘zlik, telpakdo‘zlik bilan shug‘ullangan. Badiiy ijod sohasida uning “Kanz ul-haqoyiq” nomli masnaviysi haqida ma’lumot bor. Asosan, ruboiylari bilan mashhurdir. Umar Hayyomdan keyin ijodini faqat ruboiy janri bilan boyitgan shoir Pahlavon Mahmuddir. Pahlavon Mahmud fors-tojik tilida ham ijod qilgan. Uning ruboiylarini Ulfat (Imomiddin Qosimov), Boqir (Omonulla Valixonov), Muinzoda, Shoislom Shomuhamedov, To‘xtasin Jalolov, Vasfiy, Muntazar Abdulhakim, Ergash Ochilovlar tarjima qilishgan.

2.