Мундарижа кириш i—боб. Aфfohиctoh полиэтник давлат сифатида

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Афғонистон мавзусига бағишланган алоҳида илмий ишлар талайгина. Бу ишларда афғон муаммоси турли жиҳатлардан келиб чиқиб тадқиқ этилган. Афғонистондаги ўзбеклар масаласи ўша таҳлилий маълумотномалар, илмий чиқишларда у ёки бу даражада ўрганилган. Умуман мавзунинг ўрганилганлик даражаси борасида уни шартли иккига бўлиш мумкин, яъни ўзбекистонлик мутахассислар ва хорижий давлат олимлари, тадқиқотчилари.
Ўзбекистонда Афғонистон муаммоси бўйича шуғулланган мутахассислар қаторига А.Ҳайдаров, Н.Жўраев, Н.Туляганова, Р.Алимов, Р.Жумаев ва бошқаларни мисол тариқасида келтириш мумкин². Жумладан, Н.Туляганованинг «Афганский фактор в современных международных отношениях в Центральной Азии» номли монографиясида Афғонистоннинг миллий давлатчилик асослари, афғон халқининг ўзига хос томонларининг тарихий жиҳатлари, афғон муаммосининг Марказий Осиё геосиёсий ҳолатига кўрсатаётган таъсири ҳамда Ўзбекистон Республикасининг бу муаммога нисбатан муносабати, манфаатлар тизими атрофлича таҳлил қилинган.
Сиёсатшунос А.Ҳайдаров тадқиқотларида Афғонистондаги диний муносабатлар ва унинг минтақадаги ижтимоий-сиёсий вазиятга таъсири алоҳида ўрганилган, шунингдек, ислом омилининг сиёсий ва геосиёсий жиҳатлари кенг таҳлил этилган.
Р.Алимовнинг «Центральная Азия: Общность интересов», деб номланган монографиясида минтақада етакчи хорижий давлатлар манфаатларининг тутган ўрнига алоҳида эътибор қаратилган. Муаллиф фикрича, Афғонистон давлатчилигида «янги босқич» ривожланиши 2001 йилнинг 11 сентябридан кейин бошланган.
Афғонистондаги миллий диаспораларнинг тарихи ва муаммолари масаласи кўплаб МДҲ мамлакатларининг илмий тадқиқотчилари томонидан ҳам ўрганилган. Бунга мисол тариқасида А.Коэн, А.Князев, А.Рашид, В.Супрун, Д.Верхотуров, И. Добаев, И.Фадеева, К.Энтехоби-Фард, М.Лаумулин, Р.Сикоев, С. Акимбеков, Т.Даймонд, ва бошқаларнинг бир қатор мақолалари даврий журналларда, интернет тармоқларида эълон қилинган.
Мавзу доирасида ўрганилган асарлар, мақолалар, илмий ва таҳлилий ишлар Афғонистондаги миллий озчилик миллатларнинг масаласига бағишланган бўлиб, уларда ўзбек диаспораси масаласига бағишланган алоҳида асарлар жуда камдир. Лекин, ўзбек диаспораси бўйича алоҳида иш олиб борган тадқиқотчилардан бири Х.Хашимбеков бўлиб, у ўзининг «Узбеки Северного Афганистана» номли асарида Афғонистонда ўзбек диаспорасининг шаклланиш тарихи ва уларнинг ижтимоий-сиёсий аҳволлари тўғрисида ўз мулоҳазаларини билдириб ўтган. Муаллиф кўпроқ уларнинг ижтимоий турмуш тарзига эътибор қаратиб, этнографик таҳлилларга алоҳида эътибор қаратган.