Мундарижа кириш I боб

1.3.Ўзбекистон шаҳар аҳолисининг таркиб топишига таъсир этувчи омиллар
Бу ҳодисалар демографик жараёнларга, аҳоли сони, ёш таркиби, унинг жойлашуви ва ўртача умр кўриш даражасига таъсир қилмай қолмади 1945 йилдан кейинги йиллар қийин турмушдаги вазият, тиббий хизматлар жуда камлиги, аҳоли орасида ўлимнинг (айниқса, аёллар ва болалар ўлими) кўплиги аҳолининг ўртача умр кўриш даврининг камайишига сабаб бўлди. Жамият ривожланишига бир неча ўн йилликлар давомида демографик муаммолар салбий таъсир кўрсатди.
Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда, аҳоли тинч ҳаёт қуришга ўтди, урушга кетган эркакларнинг қайтиши минглаб янги оилалар пайдо бўлишига олиб келди. Шу тарзда аҳолининг тез ўсиши 1970-йиллар ярмига қадар давом этди. Аҳоли олдида турган муаммоларни ўрганишнинг бу даврида Ўзбекистонда аҳолининг кўпайиши билан боғлиқ масалаларни ўрганишга бағишланган илмий тадқиқотлар вужудга келди. Ўзбекистонда демография фани ХХ асрнинг 60-йилларидан бошлаб тез жадаллашди.
Демографик муамоларни ўрганиш билан шуғулланган демограф, географ, иқтисодчи олимлар илмий тадқиқотлар олиб боришди. Аҳолининг кўпайиши жамиятнинг ижтимоий-иқтисодийкаби йўналишларида кўпгина муамолар тизимини шакллантирди. 1959,1970,1979,1989 йиллардаги аҳолини рўйхатга олиш билан боғлиқ бирламчи ҳужжатларнинг тўпланганлиги, аҳолишунослик муаммолари билан боғлиқ мавзуларни ўрганишга, катта ижобий таъсир кўрсатди. Демографик ривожланиш муаммоларини ўрганишнинг яна бир омили аҳоли миграцияси, меҳнат ресурслари бандлиги, урбанизация муммоларни тадқиқ қилишдир. Ўзбекистон дунёдаги кўп миллатли республикалардан бири. Ўтган йиллар маълумотлари қараб кўрилганда, 1939 йилги аҳоли рўйхатида Ўзбекистонда 1959 - йилги рўйхатда 113, 1979 йилги рўйхатда 120 дан ортиқ миллат ва элат яшаган. 1989 йилги ҳоли рўйхатидан эса, Ўзбекистонда 130 дан ортиқ миллат ва элат вакиллари истиқомат қилиб, уларнинг умумий сони 19 миллион 810 минг киши эканлиги маълум бўлди. Ўзбекистоннинг туб аҳолиси ўзбеклар. Сўнгги йилларда аҳолининг миллий таркибида ўзбекларнинг ҳиссаси ошди ва ҳозир республика аҳолисининг 80,0 фоизиини ташкил этмоқда. Республикада қорақалпоқлар иккинчи туб миллат ҳисобланади. Уларнинг умумий сони 549,2 минг кишига ёки мамлакат аҳолисининг 2,2 фоиз га тенг. Мамлакатда миллатларнинг географик жойлашиши ҳам бир текис эмас. Бунинг биринчи сабаби миллатларнинг тарихий ривожланиши бўлса, иккинчидан республикада халқ хўжалик тармоқларининг ривожланиш хусусиятларидир. Қишлоқ жойларда туб миллат вакилларининг сони кўпайиб, бошқа миллат вакилларининг камаймоқда. Қорақалпоқлар ўз республикаси доирасида яшайдиган миллат ҳисобланади (94,5 фоиз). Ўзбекистоннинг мустақил тараққиёти даврида аҳоли миллий таркибида катта ўзгариш содир бўлди. Ҳозирда Ўзбекистонда ўзбеклар салмоғи 1989 йилга нисбатан 8,6 фоиз га ошди.
Аҳолининг жинс ва ёш таркиби. Демографик вазиятнинг шакилланишида аҳолининг жинсий таркиби асосий омил ҳисобланади. Аҳоли таркибида эркаклар ва аёллар тенглиги яъни мутаносиблиги уларнинг никоҳга кириш ва оилаларининг ташкил топишига қулай вазият яратди, бироқ ҳар доим ҳам жамиятда эркаклар ва аёллар салмоғи тенг бўлавермайди. Статистик маълумотларининг кўрсатишича, Ўзбекистонда ХIХ асрнинг 2 - ярми ҳамда ХХ аср бошларида аҳоли таркибида эркаклар салмоғи анча юқориб ўлган. Ўзбекистонда сўнгги 30 - 35 йиллар ичида аҳолининг жинсий таркиби яхшиланиб борганлигидан далолат беради. Тошкент шаҳри аҳолиси миқдорида аёллар салмоғи республиканинг ўртача кўрсаткичидан юқори бўлиб, 51,0 фоизини ташкил этади (2004). Унинг асосий сабаби шаҳар аҳолисининг миллий таркибига боғлиқ; Тошкент шаҳри аҳолисининг 40 – 45 фоизини бошқа миллат вакиллари ташкил этади. Уларда аёллар миқдори эркакларга нисбатан бир қадар юқори. Ундан ташқари шаҳар жойларда эркаклар ўлими қишлоқ жойларига нисбатан анча юқори. Масалан, 1989 -йилда Ўзбекистонда 50 - 54 ёшдаги ҳар 1000 та эркак орасида қишлоқда 10 таси ўлган бўлса, шаҳарда ўлим 13 тага етган. Бу кўрсаткич 70 - 74 ёш гуруҳларида 49 - 62 ни ташкил этади. Аҳолининг кўпайишида ёшлар, айниқса, 15 - 29 ёш гуруҳларнинг жинсий таркиби алоҳида аҳамиятга эга. Чунки аҳоли, асосан, мана шу ёшларда никоҳга кириб, оила қурилади. Маълумотларнинг кўрсатишича, дунёдаги жуда кўп давлатларда 15 - 30 ёшлардаги аёлларга нисбатан эркакларнинг сони бироз юқорилиги кузатилади. Бироқ Европа, Австралия, Американинг баъзи давлатларида эса 5 - 9 ёш гуруҳлардан бошлаб эркаклар салмоғи камайиб кетган. Бунинг сабаби, бу давлатларда ўғил болалар ўлимининг юқорилигидир. Ўзбекистонда асосий никоҳга кириш ёшларида эркаклар ва аёллар нисбати деярли тенгдир. Бу тенглик аёлларнинг туғиш ёшидаги гуруҳларда ҳам давом этади. Ўзбекистонда аҳолининг ёш таркиби унинг демографик хусусиятларига ва турмуш даражасига боғлиқ. Ўзбекистон дунёда туғилиш даражаси нисбатан юқори бўлган давлатлардан. Бироқ ўлкадаги туғилишнинг юқори даражаси ҳамма вақт ҳам аҳолининг мунтазам кўпайиб боришини таъминлай олмаган. ХХ асрнинг 2 - ярмида Ўзбекистонда болалар ўлими юқори бўлган туғилган болаларнинг 50 - 60 фоиз болалик ва ўсмирлик давридаёқ 57 нобуд бўлишган. Аҳоли таркибида болалар салмоғининг ошиб бориши 1 - навбатда болалар ўлимининг кескин камайиши билан боғлиқ. Болалар салмоғининг ошиб боришига бевосита таъсир этувчи омиллардан яна бири Ўзбекистонда туғилаётган болалар сонининг кўпайиб боришидир. Бу ҳол эса, ўз навбатида, Ўзбекистонда янги оилалар таркиб топишига ва оилалар миқдорининг кўпайишига олиб келган. БМТ маълумотларига кўра, Ўзбекистон аҳолисининг ёш таркиби дунё аҳолиси ёш таркибига таққосланса, болалар салмоғининг анча юқорилиги кузатилади. Ўзбекистон қариш шкаласи бўйича жаҳондаги аҳолиси “ёш” давлатлар қаторига киради. Ўзбекистонда меҳнат ёши эркаклар учун 16 - 59 ёш, аёллар учун 16 - 54 ёш қилиб белгиланган. Меҳнат ёшидан юқори, яъни 55 ва ундан катта аёллар, 60 ва ундан ката эркаклар сони 1991 - 2014 - йилларда 18,7 фоизга ошди. Ўзбекистонда бугунги демографик вазият, айниқса, туғилиш жараёнининг камайиб бориши (1991 йилда туғилишнинг умумий коэффициенти 34,5 фоизини ташкил этган бўлса, 2014 йилда бу кўрсаткич 20,5 фоизга тенг бўлди ёки 14 фоизга камайди) яқин келажакда жами аҳоли салмоғида қариялар улушининг ортиб боришидан далолат беради. Бу ҳол эса, Ўзбекистонда қарияларнинг ижтимоий - демографик гуруҳ сифатидаги мавқеи ошиб боришини кўрсатади.