Mundarija kirish I. Bob. Sug‘urta kompaniyalarida marketingni rivojlantirish faoliyatining nazariy va uslubiy asoslari

O‘zbekistonda sug‘urta bozori rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari o‘zgarish dinamikasi²¹

Ko‘rsatkichlar	yillar
	2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014
Sug‘urta kompaniyalari, soni	27	31	32	32	32	32	32	32
Ustav kapitali, mlrd. sum	8,4	10,3	9,4	14,1	17,4	21,8	41,1	73,7
mln.AQSh dollari			62,2	63,4	66,9	67,3	67,4	69,4
Sug‘urta mukofotlari- ning hajmi, mlrd. sum	21,7	27,1	32,9	42,6	49,7	73,6	88,0	146,1
Utgan yilga nisbatan o‘sish, %	33,0	24,5	21,8	29,4	16,7	48,1	19,6	66,0
Sug‘urta mukofotlarining tarkibi, %	100	100	100	100	100	100	100	100
1.Ixtiyoriy sug‘urta, jami	84,1	90,1	91,5	94,3	94,4	95,2	91,6	73,8
shu jumladan
- shaxsiy sug‘urta	7,4	6,0	6,6	6,2	7,5	9,4	11,4	7,5
- mulkiy sug‘urta	72,3	79,0	74,6	71,2	73,9	75,1	67,6	58,0
-javobgarlikni sug‘urtalash	4,4	5,1	10,3	16,9	13,0	10,6	12,6	8,3
2.majburiysug‘urta	15,9	10,1	8,5	5,7	5,6	4,8	8,4	26,2

Sug‘urta bozori uchun sug‘urtalovchilar kapitalida xorijiy sarmoyadorlar ishtirokining yuqori darajasi hosdir. Bunda u sug‘urta xizmatlarining to‘rtdan bir qismi yig‘ilishini ta'minlaydi. 2014 yilda to‘plangan umumiy sug‘urta mukofotlarida, davlat ishtiroki bo‘lgan sug‘urta kompaniyalar ulushi 39,9 foizni tashqil qildi. Bu ko‘rsatkich 2007 yilda 84,3 foizni tashqil kilgan edi. Shu bilan bir vaqtda, sug‘urta mukofotlari tarkibida, 2014 yilda majburiy sug‘urta 26,2 foizni, "xayot sug‘urtasi" tarmog‘i buyicha 1 foizdan kam ulushini tashqil qildi. Xorijiy mamlakatlarda esa sug‘urta bozorining taxminan 60 foizini xayotni sug‘urtalash ulushi²² tashqil etadi.

O‘zbekistonda sug‘urta kompaniyalari soni kupayish tendensiyasiga ega. Bu sug‘urta mukofoti, javobgarligi xamda sug‘urta tulovlari hajmining barqaror o‘sishi bilan kuzatiladi. 2015 yil 1 yanvar holatiga, respublika sug‘urta kompaniyalarning umumiy aktivlari 374,9 mlrd.so‘mni, uzlik kapitalining umumiy hajmi 284,0 mlrd.so‘mni, sug‘urta zaxiralari 85,9 mlrd.so‘mni tashqil qildi. Bu ko‘rsatkichlar sug‘urta majburiyatlarini mablaglar bilan to‘rt karradan ortik koplamaga egaligini aks ettiradi (2- jadval).Respublikamizda xozirgi vaqtda extimoliy sug‘urta ob'ektlarining 1 foizidan kami sug‘urta kilinadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda esa bu ko‘rsatkich 90-95 foizni tashqil kiladi. Bundan tashkari, sug‘urtalovchilar tomonidan taklif etiladigan sug‘urta maxsulotlari doirasi xorijiy sug‘urtalovchilar taklifi (300 xildan ko‘p) bilan solishtirilganda yetarlicha rivojlanmagan (40 xildan kam), bu xam mamlakatimiz sug‘urta bozorining rivojlanishiga tusik bulmokda. Ammo yuqorida ko‘rsatilgan omillar milliy bozorga kirishning erkin shartlari bilan birgalikda milliy bozor operatorlarining mustaqil strategiyalarini saqlab qolishga taxdid soladi va mablaglarning chet elga chikib ketishi extimolini oshiradi. Xususan, kapitallashuvning past darajasi bir kator milliy sug‘urta kompaniyalarining xorijiy sug‘urtalovchilar tomonidan kamrab olinishi uchun sharoit yaratadi. Sug‘urta kompaniyalarining katta qismi iste'molchilarning tor segmenti uchun xizmatlar ko‘rsatishga yo‘naltirilgan keptiv tuzilmalarni o‘zida namoyon etadi. Axolini sug‘urta xizmatlari bilan kamrab olish darajasi juda past. Sug‘urta bozori yuqori darajada monopollashgan. Sug‘urta xizmatlarining asosiy segmentini davlat ulushiga ega bo‘lgan 3 ta kompaniya namoyon etadi. Tuzilayotgan shartnomalar sonining kamayishi tendensiyasi kuzatilmokda. Bunday xolat sug‘urtalovchilarning yirik yuridik shasxlarga yo‘naltirilganligi bilan boglik, bu jaxon sug‘urta bozori tendensiyalariga mos emasdir.

2-jadval

O‘zbekistonda qayta sug‘urta qilish bozorining asosiy ko‘rsatkichlari o‘zgarish dinamikasi

	Qayta sug`urta		Umumiy	Qayta sug`urta Qilish operatsiyalar
		Qayta sug`urta	Sug`urta –ajmida	Bo`yicha
	qiluvchi	Qilish operatsiyalar		mukofotlar O`sish indeksi
Yillar	Kompaniyalar soni	O`sish indeksi	Qayta sug`urta -	olingan	berilgan
		(2008=1)	ning ulushi (%)	mukofotlar	mukofotlar
2008	27	1,2	51,8	1,5	1,2
2009	27	1,1	48,3	1,7	1,1
2010	27	1,4	51,1	1,4	1,4
2011	27	1,1	48,5	2,4	0,97
2012	27	1,5	49,0	1,3	1,5
2013	27	0,85	34,7	0,8	0,9
2014	27	1,1	26,3	1,2	1,2

Manba: Umarov S.A.O‘zbekistonda sug‘urta faoliyati rivojlanishini boshqarish. Monografiya. - T.:"Fan", 2009.- 228 b

Hozirgi kunda qayta sug‘urta operatsiyalarini amalga oshiradigan sug‘urta kompaniyalarini soni 27 tani tashqil etadi. Bu qayta sug‘urtalash bozorining xam birlamchi bozor kabi yuqori darajada monopollashganligini ko‘rsatadi. Shu bilan bir vaqtda qayta sug‘urta qilish operatsiyalari hajmi xamda sug‘urta mukofotlarini olish va berish indekslari o‘zgarishlarida nobarqarorlik va nomuvofikliklar kuzatilmokda.

Tahlillar ko‘rsatadiki, tashqi qayta sug‘urtalovchilarga topshiriladigan resurslarning yuqori hajmi saklanib kolmokda. Qayta sug‘urta qilish (qaltisliklarni qayta sug‘urta qilish uchun qabul qilish) milliy bozorining rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi tashqi omillar jumlasiga yuqorida ta'kidlangan sug‘urta kompaniyalarini kapitallashtirishning past darajasini, shuningdek xalqaro huquqiy baza bilan milliy huquqiy institutlar o‘rtasidagi nomutonosibliklarni kiritish mumkin.

O‘zbekiston iqtisodiyoti sug‘urta sektorining boshqaruv jixatlari, uning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi asosiy institutlarni tarkiblash bilan bog‘lik. Shularni hisobga olib makro-, mezo- va mikrodarajalarda sug‘urta faoliyatini boshqarish institutlari, sug‘urtaning xuquqiy bazasi, sug‘urta faoliyati sub'ektlarining javobgarligi instituti, sug‘urta bozori va uning infratuzilmasi institutlari, davlat sug‘urtasi tizimi, shartnoma munosabatlari, sug‘urta jamg‘armalarini shakllantirish va ulardan foydalanish, sug‘urta madaniyati va boshqa institutlar tansiflangan (3- jadval). Ushbu institutlarni shakllantirish shartli xususiyatlarga ega, chunki bir institutning normalari boshqa institutning unsurlari bo‘lishi mumkin.

Davlat boshqaruvi institutining bir qismi va bir vaqtning o‘zida mustaqil institut sifatida sug‘urtaning xuquqiy bazasi sug‘urta va sug‘urtalovchilar umumxujalik faoliyati soxasidagi normativ xujjatlarni uz ichiga oladi. Sug‘urta faoliyatini boshqarish instituti tarmoqni rejalashtirish va prognoz qilish, resurs bilan qo‘llab-quvvatlash, sug‘urta munosabatlarini tartibga solish institutlarini o‘z ichiga oladi. Sug‘urta faoliyatini boshqarish instituti sug‘urtalovchilar va sug‘urta qildiruvchilarning turli uyushmalari, jamiyatlari ko‘rinishidagi sug‘urta xamjamiyatining o‘zini-o‘zi tashqil etuvchi tuzilmalari timsolida sug‘urta munosabatlari sub'ektlarining o‘zini-o‘zi boshqarish instituti bilan to‘ldiriladi. Menedjment instituti tashqi cheklovchilar va rag‘batlarni xisobga oluvchi hamda mustaqil ishlab chiqilgan normalar va qoidalar asosida sug‘urta kompaniyasining xatti-xarakatini belgilab beruvchi tuzilmalar yigindisini o‘zida namoyon etadi.

3-jadval
Sug‘urta kompaniyasi boshqaruv samaradorligining tashqi ko‘rsatkichlar bo‘yicha baxolash varianti²³

Boshqaruv	Tarmok	Amal-	Reja-	Rejalash-	Belgilangan
samaradorli	buyicha	dagi	lashti-	tirilgan	darajadan chetla-
gi ko‘rsat-	urtacha	dara-	Rilgan	darajadan	nish foizi uchun
kichlari	daraja	ja	Daraja	chetla- nishlar	pasaytirish ballari
Rentabellik, %	24,6	18,6	20,4	-1,8	Har bir pasayish foizi uchun 5 ball
Unumdorlik, mln. sum/ kishi	14,2	48,0	30,2	Ko‘rsatkich oshishi xisobga	Har bir pasayish foizi uchun 5 ball
				olinmaydi
Tulovlar koeffitsi­enta, %	14,8	27,2	22,2	-5,0	Har bir oshish foizi uchun 1 ball
Investitsiya-
lar daromad- liligi koef- fitsienti	2,4	0,1	1,5	-1,4	Har bir pasayish foizi uchun 1 ball

Rivojlangan sug‘urta bozorlari sharoitida menejmentning asosiy texnologiyalari va vositalarining o‘zgarishi shuni ko‘rsatdiki, menejmentning asosiy goyasi xozirgi boskichda boshqaruvning iste'molchilar extiyojlariga e'tiborini oshirish, menejmentga nisbatan tizimli yondashuv, jarayonli yondashuvdan imkon qadar kengroq foydalanish, xodimlarni strategik vazifalarni hal etishga faol jalb qilish bilan bog‘lik.

determinatsiya koeffitsientlarining tahlili, sug‘urta mukofoti hajmi va unga ta'sir etuvchi omillar o‘rtasida o‘zaro eng zich korrelyasion bog‘liklik mavjud ekanligini ko‘rsatdi.

4-jadval