Mundarija kirish I. Bob. Sug‘urta kompaniyalarida marketingni rivojlantirish faoliyatining nazariy va uslubiy asoslari

1-rasm. O’zbekiston respublikasida sug’urtalashga yo’l qo’yilmaydigan manfaatlar⁷.
Sug‘urta bozorining iqtisodiyotdagi ahamiyatini yoritish uchun biz ikki tomonlama yondoshishimiz mumkin. Sug‘urtaning asosiy ahamiyatlaridan biri bu sug‘urta puli va qoplamalarini to‘lash orqali fuqarolarni ijtimoiy muxofaza etib, ishlab chiqarishning tuxtovsizligini ta'minlashdan iborat va sug‘urta yo‘li bilan moliyaviy barqarorlikni ta'minlashdir.
1.2. SUG‘URTA KOMPANIYALARIDA MARKETING FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Sug‘urta kompaniyalarida marketing faoliyatini tashkil etish uchun quyidagi tamoyillar xosdir:

1. 
   Bozorni, iqtisodiy holatini va kompaniyaning faoliyati imkoniyatlarini chuqur va xar tomonlama o‘rganish;
   
2. 
   Sug‘urta bozorni segmentlash;
   
3. 
   Sug‘urta xizmatlari ko‘rsatishning xaridor talablariga aniq javob berish;
   
4. 
   Yangilik kiritish;
   

Rejalashtirish.

1. 
   Bozorni chuqur va har tomonlama o‘rganish, bozor ehtiyojlari, bozor holatini o‘rganishini ko‘zda to‘tadi. Sug‘urta tizimida baho siyosati, bozor sig‘imi, xizmatlarning iste'mol xususiyatlarini tashkil qilish, sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish kanallari, talabni shakllantirishni va o‘tkazishni rag‘batlantirishni taxlil qilish kerak bo‘ladi, tijorat faoliyatining o‘ziga xosligi.
   
2. 
   Sug‘urta bozorini segmentlash xarakatining samaradorligi va maqsadga qaratilganligini oshiradi, chunki sug‘urta kompaniyasi o‘zi uchun ixtisosiga eng mos keladigan bozor segmenti, u ishlashi kerak bo‘lgan iste'molchilarning aniq guruxini aniqlashi darkor.
   
3. 
   Sug‘urta xizmatlari ko‘rsatishining xaridor talablariga aniq javob berish, faol va saloxiyatli ehtiyoj talablariga epchillik bilan javob berishi sug‘urta kompaniyasi xizmatlarini sotish faoliyatini bozor holati va aniq iste'molchilar ehtiyojiga bog‘liq holda boshqarishning jadalligi va moslashuvini ko‘zda to‘tadi. Yangilik kiritish-zamonaviylashtirib yangilangan xizmatlarning doimiy takomillashuvi yangi xizmatlar, yangi xizmatlarni yaratish, ilmiy- tadqiqotlar, g‘oyalar va yangiliklar kiritishni ko‘zda to‘tadi.
   
4. 
   Rejalashtirish-moslashish tamoyilining mantikiy davomi va qo‘shimchasi bo‘ladi. Bu tamoyil bozor va holatiy bashoratlarni ishlab chiqishga asoslangan marketiningning xizmat ko‘rsatish resurslarini ko‘zda to‘tadi.
   

Quyidagilar sug‘urta kompaniyalarida marketingning asosiy vazifalari bo‘ladi:

bozorni kompleks tadqiq qilish, holatni taxlili va bashorati;

marketing strategiyasi va dasturlarini ishlab chiqish;

Sug‘urta xizmatlari siyosatini amalga oshirish;

narx-navo siyosatini amalga oshirish;

qo‘shma sug‘urta siyosatini amalga oshirish;

talabning shakllanishi va xizmatlar ko‘rsatishni rag‘batlantirish;

marketing xizmatlari tuzilmasini shakllantirish;

marketing faoliyatini nazorat qilish va uning samaradorligini baxolash.

Marketing tamoyillari va vazifalarini amalga oshirish sug‘urta kompaniyasini bozorga mos holda boshqarishni ta'minlaydi.

Marketing tamoyillarining vazifalari-marketing tadqiqotlari asosida karorlar kabul qilish sug‘urta kompaniyasi faoliyatidan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to‘liq javob berish bilan birga, Sug‘urta xizmatini ko‘rsatish samaradorligi va foydaliligini oshirish, mexnat natijalarinidan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o‘zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni har vaqt talab kiladi.

Xozirgi sharoitda ehtiyojlar cheksiz va resurslar cheklangan davrda eng kam xom-ashyo, materiallar, mehnat va moliya resurslari sarfi bilan talabni ko‘proq, to‘laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma'nosi ana shunda.

Marketing tadqiqotlari asosida foydalanish sug‘urta kompaniyasi faoliyati manfaatlari va maqsadalrini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi. Iqtisodiy taraqqiyotga makro va mikroiqtisodiy yondashuv birligini ta'minlaydi.

Strategik boshqarish jarayonida marketing tadqiqotlari asosida sug‘urta kompaniyasi faoliyatining uzoq muddatli istiqbolda faoliyat olib borishini ta'minlashga qaratilgan. Sug‘urta kompaniyasining uzoq faoliyat olib borishi uning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarini a'lo darajada bajarishi, olib borayotgan faoliyatidan o‘zi va boshqalarning manfaatdor bo‘layotganligi ya'ni sug‘urtalanuvchilar, hamkorlar va mulkdorlarning naf ko‘rishini anglatadi.

Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlaridan kelib chiqqan holda, bunday natijalar quyidagilar bo‘lishi mumkin. Bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda sug‘urta xizmatlarini tashkil qilish, xizmatlarni miqdori va tarkibini shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan milliy iqtisodiyotning istiqbolini aniqlash va xakozolar.

Marketingli qaror qabul qilish kompaniyalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to‘liq javob berishi bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligini va foydaliligini oshirish, mexnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, uning rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni xar vaqt talab kiladi. Ana shu asosida faqat bozorgina tovar pul almashinuvini ta'minlaydi. Ishlab chiqarilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoy takror ishlab chiqarish tugallangan va to‘liq bo‘lmaydi va yangi ishlab chiqarish davri sikli boshlanishi o‘z-o‘zidan mumkin emas.

Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish kompaniya manfaatlari va maqsadlarini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi, iqtisodiyot taraqqiyotiga makro va mikroiqtisodiy yondashuv birligini ta'minlaydi.

Bozor faoliyati strategiyasi va usullarini ishlab chiqish bo‘yicha marketing vazifalari, O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotini qaror toptirishga qaratilgan tadbirlar natijasida kup mulkchilik qaror topib, kompaniyalar o‘rtasidagi erkin raqobat muhiti shakllanmokda. Bunday sharoitda boshqaruvchilar oldida turgan eng muhim vazifa kompaniyaning uzoq muddatli istiqbolda yashashini ta'minlash bo‘ladi. Buning uchun istiqbolni oldindan ko‘ra bilish, kutiladigan o‘zgarishlar va tashqi ta'sirlarni uz vaqtida sezish talab etiladi.⁸

Har bir kompaniya uch jaryonga jalb etiladi: tashqi muhitdan resurslarni olish, resurslarni mahsulotga aylantirish va mahsulotni tashqi muhitga-bozorga chiqish. Boshqarishning muhim vazifasi tashqaridan resurs olish va bozorga mahsulot chiqarishni muvofiklashtiradi. Shuni aytish lozimki, agar kompaniyada ushbu muvozanat buzilsa, u faoliyat yurgiza olmay koladi. Hozirgi zamon bozori ushbu muvozanatni quvvatlashda bozorga mahsulot chiqarish jarayonining ahamiyatini ancha oshiradi. Bu eng avvalo, bozor sharoitida talabning belgilovchi rol uynashi, "iste'molchi-xamisha xak" degan shiorning amal qilishi bilan bog‘liq.

Strategik boshqarish kompaniyaning uzoq muddatli istiqbolda faoliyat olib borishini ta'minlashga qaratilgan. Shuni yaxshi tushunish kerakki, kompaniya bilan aloqada bo‘lganlar uzoq yashamaydilar. Ularning kuplari raqobatda sinib ketadilar. Faoliyatidan uzi va boshka manfaatdor bo‘lganlarning, ya'ni xaridorlar, xamkorlar va mulkdorlarning naf kurishini anglatadi.

Kompaniya doimiy xaridorga mos mahsulot chiqarish kerak. Bu degani, birinchidan Sug‘urta xizmati Sug‘urtalanuvchini Sug‘urta xizmatiga unbay olishi kerak, ya'ni narxi tugri kelishi zarur. Ikkinchidan, Sug‘urta kompaniyasining xizmati Sug‘urtalanuvchilar uchun boshka kompaniyalar xizmatidan afzal, ya'ni uning xizmat turlari yukori bo‘lishi lozim. Binobarin, kompaniya mahsuloti raqobatda ustunlikka ega bulsagina samarali amal qilishi va rivojlanishi mumkin. Raqobatda ustunlikka erishishni ta'minlash strategik boshqarishning vazifalariga kiradi.

Sug‘urta kompaniyasining ichki saloxiyatini kerakli darajada kullab- quvvatlash uchun zarur bo‘lgan resurslar bilan ta'minlaydigan manbaa bulib tashqi muhit xisoblanadi. Kompaniya doimiy tashqi muhit bilan aloqada bulib, bu uning yashashini ta'minlaydi. Strategik boshqarishning vazifasi kompaniya ichki imkoniyatini samarali darajada quvvatlay oladigan, maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan va bu bilan uzoq muddatli istiqbolda yashashiga imkon beradigan muhit bilan aloqani ta'minlashdir. Kompaniyani strategiyasini belgilash va strategiyani xayotga tadbik etish uchun raxbariyat kompaniyaning tashqi muhit, uning rivojlanishi va kompaniyaning urni xaqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak.

Xizmatlar ko‘rsatish, ishlab chiqarish va umuman xujalik yuritishga marketing nuqtai nazaridan yondashish xaridorga ta'sir qilishning keng jabxalarini uz ichiga oladi. Bu bozor uchun bo‘lgan raqobat kurashining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga olib keladi. Bozor doirasida sabab- natija aloqalarini taxlil qilishning maxsus usullarini kullab, xaridorlar talabi, ehtiyoji, didi va ta'bi tugrisida axborotlar kompaniyalarning marketing konsepsiyasi u yoki bu tovarga va xizmatga xarid manfaatini shakllantirish uchun iqtisodiy, tashkiliy, texnik va ijtimoiy yunalishlarni tashkil kiladi. Ular talabni mumkin bo‘lgan rivojlanish istiqbolini aniqlaydilar, uni maqsadli yunalishini shakllantirish uchun karorlar kabul kiladilar va kurilgan tadbirlar samaradorligini albatta nazorat kiladilar. Xizmat ko‘rsatishda marketing asosida yondashishdagi xar tomonlama taxlilning o‘ziga xosligi, bozorda sodir bo‘ladigan jarayonlarni xisobga olishgina emas, balki xizmat ko‘rsatish tashkilotlari va ular bilan bog‘liq boshka barcha tashkilotlarning bozor buginlari tizimidagi operativ va uzoq muddatga muljallangan aniq maqsadlarining o‘zgarishini taxlil qilishdir. Marketing xujalikning ma'lum bir tarmogiga ta'llukli deb uylash notugri bo‘ladi. U bozorga xizmat ko‘rsatuvchi barcha xujalik sub'ektlarini uz ichiga oladi va ulardan birgalikda yaxlit foydalanilganda, birgalikda faoliyatning sunggi natijasi uchun umumiy startegik yunalishi mavjud bo‘lgan holdagina uning vosita va usullari samarali natija beradi.

Bizning iqtisodiyotimiz sharoitlaridan kelib chiqqan holda, bunday natijalar quyidagilar bo‘lishi mumkin: bozor va milliy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqqan holda Sug‘urta xizmatlarini tashkil qilish, xizmatlarni miqdori va tarkibini shakllantirish, bozor talablari nuqtai nazaridan milliy iqtisodiyotning istiqbolini aniqlash va xokazolar. Marketingli yondashish, bunda kompaniya va tashkilotlarning ish amaliyotida bozor talabi umuman xisobga olinmas edi. Marketingda Sug‘urtalash uchun taklif kilinayotgan xizmatning unga almashinadigan va axolining turlicha bo‘lgan tabakalarining daromadlariga asoslangan pul okimining aniq manzili bo‘lishi kerak.

Marketingli karorlar kabul qilish kompaniyalardan bozorga mumkin qadar moslashishni va davlat iqtisodiy siyosatiga to‘liq javob berish bilan birga, ishlab chiqarishning samaradorligi va foydaliligni oshirish, mexnat natijalaridan moddiy manfaatdorlikni oshirishga asoslangan, o‘zining rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishni xar vaqt talab kiladi. Ana shu asosida faqat bozorgina tovar-pul almashinuvini ta'minlaydi. Ishlab chiqilgan moddiy boyliklar pul ekvivalentiga almashtirilmas ekan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish tugallangan va to‘liq bulmaydi va yangi ishlab chiqarish davri sikli boshlanishi o‘z-o‘zidan mumkin emas. Eng kam xom-ashyo, materiallar, mexnat va moliya resurslari sarfi bilan talabni ko‘proq, to‘laroq qondirishga imkon beradigan marketing strategiyasining ma'nosi xam ana shunda. Shu urinda strategik boshqarishning mazmuniga e'tibor berish joiz. Strategik boshqarish-inson saloxiyatiga tayanib, ishlab chiqarish jarayonini iste'molchilarning talablariga muvofikdashtirishni ko‘zda to‘tadi, atrof- muhit ta'siriga javob beradigan va raqobatda ustunlikni ta'minlaydigan o‘zgarishlarni uz vaqtida amalga oshiradi, umuman kompaniyaning maqsadga erishishiga imkon berib, uning uzoq muddat faoliyat ko‘rsatishini ta'minlaydi.

Har bir kompaniya uch jarayonga jalb etiladi: tashqi muhitdan resurslarni olish, resurslarni mahsulotga aylantirish va mahsulotni tashqi muhitga-bozorga chiqarish. Boshqarishning muhim vazifasi tashqaridan resurs olish va bozorga mahsulot chiqarishni muvofiklashtirishdir. Shuni aytish lozimki, agar kompaniyada ushbu muvozanat buzilsa, u faoliyat yurgaza olmay koladi. Hozirgi zamon bozori ushbu muvozanatni quvvatlashda bozorga mahsulot chiqarish jarayonining ahamiyatini ancha oshirdi. Bu eng avvalo, bozor sharoitida talabning belgilovchi rol o‘ynashi, «iste'molchi-hamisha haq» degan shiorning amal qilishi bilan bog‘liq.

Strategik boshqarish kompaniyaning uzoq muddatli istiqbolda faoliyat olib borishini ta'minlashga qaratilgan. Shuni yaxshi tushinish kerakki, kompaniya bilan aloqada bo‘lganlar uzoq yashamaydilar. Ularning kuplari raqobatda sinib ketadilar. Shu sababli, kompaniyaning uzoq yashashi-uning uz vazifalarini ancha yaxshi bajarishi, faoliyatidan uzi va boshka manfaatdor bo‘lganlarning, ya'ni xaridorlar, xamkorlar va mulkdorlarning naf kurishini anglatadi⁹.

Kompaniya doimiy xaridorga mos mahsulot (xizmat) chiqarishi kerak. Bu degani, birinchidan, Sug‘urta xizmati Sug‘urtalanuvchini Sug‘urta xizmatiga unbay olishi kerak, ya'ni narxi tugri kelishi zarur. Ikkinchidan, Sug‘urta kompaniyasining xizmati Sug‘urtalanuvchilar uchun boshka kompaniyalar xizmatidan afzal, ya'ni uning xizmat turlari yukori bo‘lishi lozim. Binobarin, kompaniya mahsuloti raqobatda ustunlikka ega bulsagina samarali amal qilishi va rivojlanishi mumkin. Raqobatda ustunlikni ta'minlash strategik boshqarishning vazifalariga kiradi.

Startegik boshqarishga 5 ta boshqarish jarayonlarining uzgaruvchan majmui sifatida karash mumkin. Ushbu jarayonlar mantikan bir-biridan kelib chikadi. Birok, ular o‘rtasida aks ta'sir xam amal kiladi. X,ar bir jarayon xam aloxida kismlarga, xam ularning majmuiga aks ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Strategik boshqarish tarkibiy tuzilishining muhim xususiyati xam ana shunda namoyon bo‘ladi.

Strategik boshqarishning mohiyatini to‘laroq anglash uchun uning tarkibiy kismlarini tavsiflash maqsadga muvofikdir.

Muhit taxlili - xar kanday Sug‘urta kompaniyasi muhitda faoliyat ko‘rsatadi. Sug‘urta kompaniyasining xar kanday xatti-xarakati muhitga amalga oshirishga imkon bergandagina ruy beradi. Sug‘urta kompaniyasining ichki muhiti uning xayot manbai bulim xisoblanadi. U sug‘urta kompaniyasining faoliyat ko‘rsatishi, binobarin, mavjudligi va yashashini ta'minlaydi. Ammo, ichki muhit muammolari sug‘urta kompaniyasining xaloqatga uchrashiga sabab bo‘lishi mumkin.

Tashqi muhit sug‘urta kompaniyasining ichki saloxiyatini kerakli darajada kullab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan resurslar bilan ta'minlaydigan manba bulib xisoblanadi. Kompaniya doimiy tashqi muhit bilan aloqada bulib, bu uning yashashini ta'minlaydi. Birok, tashqi muhit resurslari chegarasiz emas. Ushbu resurslarga ega bo‘lishga boshka kuplab kompaniyalar xam xarakat kiladilar. Shu sababli, xar doim kompaniyaning tashqi muhitdan kerakli resurslarni olmaslik xavfi mavjud bo‘ladi. Bu uning saloxiyatini zaiflashtirishi va kuplab salbiy okibatlarga olib kelishi mumkin. Strategik boshqarishning vazifasi kompaniya ichki imkoniyatini yetarli darajada quvvatlay oladigan, maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan va bu bilan uzoq muddatli istiqbolda yashashiga imkon beradigan muhit bilan aloqani ta'minlashdir. Kompaniyani strategiyasini belgilash va strategiyani xayotga tadbik etish uchun raxbariyat kompaniyaning ichki muhiti, uning rivojlanish tendensiyalari xaqida, shuningdek, tashqi muhiti, uning rivojlanishi va unda kompaniyaning urni xaqida keng tasavvurga ega bo‘lishi kerak.

Shunday qilib, marketing usullaridan foydalanish kompaniya manfaatlari va maqsadlarini, jamiyat maqsadlari va manfaatlari bilan birlashtiradi, iqtisodiyot taraqqiyotiga makro va mikroiqtisodiy yondashuv birligini ta'minlaydi. Bozor faoliyati strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish bo‘yicha marketing vazifalari O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotini qaror toptirishga qaratilgan tadbirlar natijasida ko‘p mulkchilik qaror topib, kompaniyalar o‘rtasidagi erkin raqobat muhiti shakllanmokda. Bunday sharoitda boshqaruvchilar oldida turgan eng muhim vazifa kompaniyaning uzoq muddatli istiqbolda yashashini ta'minlash bo‘ladi. Buning uchun istiqbolni oldindan ko‘ra bilish, kutiladigan o‘zgarishlar va tashqi ta'sirlarni o‘z vaqtida sezish talab etiladi.