Mundarija. Kirish I bob sonni o‘rganilish tarixi

Sonning ma'no turlari.
Sonlar ma'no va grammatik xususiyatlariga ko'ra 2 turga ajratiladi: 1. Sanoq sonlar. 2. Miqdor sonlar.
Sanoq sonlar predmetning, ish-harakatning miqdorini, sanog'ini, sonini anglatadi. Sanoq sonlar predmetlarni donalab, taqsimlab, jamlab, taxmin-chamalab ko'rsatadi.
Sanoq sonlar quyidagi turlarga bo'linadi.

1. 
   Miqdor sonlar bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini bildiradi: besh, yuz, ming.
   

Miqdor sonlar hisob so'zlari bilan qo'llanadi. Ular ot turkumiga mansab so'zlardir. Hisob so'zlari quyidagi o'lchov birliklarini bildiradi:

1. 
   Donalikda: dona, tup, bosh, tuyoq.
   
2. 
   Butunning bo'lagini: tilim, chimdim, lagan, savat, qop.
   
3. 
   Juft predmetlarni: juft, jo'ra, pora.
   
4. 
   Og'irlikni: gramm, kilogramm, pud, sentner, tonna;
   
5. 
   Uzunlikni: m, mm, km, qadam, qarich, odim, enli;
   
6. 
   Suyuqlikni; litr, stakan, kosa, xovuch, ho'plam;
   
7. 
   pul qiymatini: so'm, tiyin, tanga;
   
8. 
   Yosh o'lchovini; yosh, kunlik, oylik;
   
9. 
   Vaqtni; asr, yil, daqiqa, xafta, sutka, kun.
   

Dona son. Bir xildagi predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini bildiradi. 2 usul bilan hosil bo'ladi:
1) morfologik usul: miqdor songa- ta qo'shimchasini qo'shib;
2) sintaktik usul: miqdor sondan so'ng donalikni bildiradigan hisob so'zlarni keltirib.

2. 
   Chama son. Predmetning taxminiy miqdorini bildiradi. Miqdor songa- tacha, -larcha, -lab qo'shimchalarini qo'shib va ketma-ket keladigan birlik, beshlik, o'nlik, yuzlik, mingliklarni juftlab hosil qilinadi.
   
3. 
   Jamlovchi son bir xildagi predmetlarning donalab sanalishidan kelib chiqadigan miqdorni jamlash orqali ifodalaydi. Miqdor songa- ov, -ovlon, -ala qo'shimchalarini qo'shib hosil qilinadi.
   
4. 
   Taqsim son bir xildagi predmetlarning guruhlanish, taqsimlanish miqdorini bildiradi.
   

Miqdor songa-tadan qo'shimchasini qo'shib, dona sonlarni takrorlash orqali (beshta-beshta, beshta-beshtadan) hosil qilinadi.


Tartib son.
Predmetning joylashish tartibini, sirasini, ish-harakatning bajarilish tartibini bildiradigan sonlar tartib son deyiladi. Tartib son arab va rim raqamlari bilan ifodalanadi: 2000-yil, 2-sentabr, XIV bob.
Tartib son otga bog'lanib kelganda sifatlovchi-aniqlovchi, otlashganda esa to'ldiruvchi, kesim bo'lib keladi. -dan qo'shimchasini olib, kirish so'z vazifasini bajaradi.
Tartib sonlar ba'zan daraja, nav, tur ma'nolarini bildirib keladi: 1-sinf haydovchisi, 2-nav un, 1-tur o'yinlari.