Mundarija kirish I. Bob she’riy san’atlar

ABJAD HISOBI VA U BILAN BOG‘LIQ HARFIY SAN’ATLAR
O‘zbek mumtoz adabiyoti she’riy san’atlarning bebaho konidir. She’rga o‘zgacha jilo, chuqur ma’no, joziba, ziynat, musiqiylik kabi qator xususiyatlar baxsh etuvchi badiiy san’atlarni adabiyotshunoslar ikkiga – ma’naviy va lafziy san’at turlariga bo‘lib o‘rganib kelganlar. Lekin eski o‘zbek yozuvi harflari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yana bir guruh harfiy san’atlar ham mavjudki, hozirda ularni ham alohida tasniflash lozim. «Chunki harfiy san’atlarning amaliyot doirasi kengligidan tashqari, sanoq ko‘pligi va funktsional xizmatining muhimligi bilan ham maxsus o‘rganishga arzigulikdir» O‘tmishda adabiyot namoyondalari mazkur san’at turining asosi bo‘lmish arab harflarining grafik shakllaridan badiiy san’at sifatida keng istifoda etganlari ma’lum. Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Jomiy, Navoiy, Boburlar, keyinchalik Mashrab, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Furqatlar lirik qahramonning zohiriy va botiniy qiyofasi hamda ruhiyati bilan bog‘liq holatlarni tasvirlashda arab alifbosining ى ط ٣ ٓ ك ا kabi harflaridan, nuqta va xarakterli ayrimso‘zlardan mohirlik bilan foydalanganlar. Xatto bu san’at turi husni xat uslublari nomlarini, xattotlik bilan bog‘liq jarayonlarni tasvirlashda ham muvaffaqiyat bilan qo‘llangan: Xushnavisekim shabu ro‘z kunad mashqi funun, Gardanash «dol u» (ك ,(sarash «vov u» (ّ), tanash gardad nun (ى.( Ya’ni, hushnavis xattotlar ertayu kech gardanlarini «dol», boshlarini «vov», tanalarini «nun» shaklida egib xat mashqi bilan mashg‘ul bo‘ladilar.
Gulistoni sari ko‘ying sifatin bob-bob, ey gul, Xati rayhon ila jadval chekub gulzora yozmishlar. Baytda husni xat turlaridan «xatti rayhoniy»ga ishora mavjud. Alisher Navoiyning mana bu misralarida esa oshiq ahvoli ruhiyasi harflarning grafik shakllari orqali juda ajoyib ifodalangan: «Jon»imdagi (عبى(dagi «jim» (ط (ikki «dol» (ك(ingga fido, Andin so‘ng «alif» (ا (toza niholingga fido. «Nun» (ى(i dog‘i anbarin hilolingga fido, Qolgan ikki nuqta (..) ikki xolingga fido. Bu singari harfiy san’atlarning turlari xilma-xil bo‘lib, ular abjad hisobi, yil hisobi, ta’rix, muammo, tuyug‘, tajnis, muvashshax, lug‘z, chiston kabi janr va san’atlar bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, harfiy san’atlardan musahhaf, istixroj va qalb kabi san’atlar muammo aytish va uning echimi qoidalari bilan bevosita bog‘liq.