Mundarija: Kirish i-bob. O’simliklarning haroratga moslanishi

1.2. O’simliklarni issiqlikka chidamliligi
Barcha o’simliklar harorat darajalariga bo’lgan munosabatlari bo’yicha ham bir-biridan farq qiladi. Ba‘zi suv o’tlari 60-80⁰C issiqlikka ega bo’lgan buloqlarda tarqalgan. Ko’pchilik yuksak o’simliklar uchun maksimal harorat 40-50⁰C ga teng. Qishloq xo’jalik ekinlari uchun esa maksimal harorat 39-40⁰ C ga teng bo’lib, haroratning bundan orta borishi ularni shikastlaydi. O’simlikdagi barcha fiziologik, biokimyoviy jarayonlar, suvni o’zlashtirish, oziq moddalarning ildizdan bargga, murtak va mevaga, plastik moddalarning bargdan ildizga harakati tuproq hamda havo haroratiga bog’liq.
O’simliklar yuqori harorat ta‘siridan shikastlanganda, ularning o’lishdan oldin hujayralari ichida bo’ladigan bioximik jarayonlar o’rtasidagi muvofiqlik buzilib, protoplazmani zaharlaydigan keraksiz moddalar vujudga keladi. V.F.Altergot va boshqa olimlarning fikricha, yuqori darajadagi harorat ta‘sirida oqsillar parchalanishi tezlashadi, hujayralarni zaharlaydigan ammiak hosil bo’ladi va to’planadi. Sitoplazmaning mikrostruktursiga salbiy ta‘sir qilib,undagi oqsil-lipoid birikmalar va plastidlar parchalanadi. Nafas olishda hosil bo’lgan kimyoviy energiya effektivligi keskin pasayadi va uning asosiy qismi tashqi muhitga issiqlik shaklida tarqaladi.
Ko’pchilik sabzavot ekinlari uchun harorat 20-25⁰C bo’lganda fotosintez kuchayadi. Harorat bundan ko’tarilsa, fotosintez susayib, 40-50⁰C ga yetgach mutlaqo to’xtaydi. Fotosintez uchun qulay harorat juda ko’p omillarga, birinchi navbatda yorug’likka va karbonat angidrid gazi konsentratsiyasiga bog’liq. Yorug’ kam, karbonat angidrid gazi miqdori past bo’lsa, qulay harorat 10⁰C, yorug’ yetarli, karbonat angidrid gazi yetarli (0,03 %) bo’lsa, qulay harorat 20⁰C, yorug’lik yetarli, lekin CO₂ 1,22 % bo’lsa, qulay harorat 30⁰C bo’ladi.
Gullash va meva tugish davrida o’simlikning issiqlikka talabi yanada oshadi. Kartoshka va ko’pchilik ikki yillik sabzavot ekinlari tuganak, ildizmeva hosil qilish, karambosh o’rash davrida harorat pastroq 17-20⁰C bo’lishini xohlaydi, chunki yuqori haroratda hosil organlarining o’sishi susayadi yoki butunlay to’xtaydi. Hosil pishish davrida, ayniqsa, saqlash jarayonida esa organik moddalar nafas olishga kamroq sarflanishi uchun harakat eng past darajada bo’lishi kerak.
O’simlik to’qimalarida erkin suv bo’lishi ularning sovuqqa chidamliligiga juda katta ta‘sir etadi. Hujayralarda suv qancha kam bo’lsa, harorat pasayganda hujayralar oralig’iga suv shuncha kam o’tadi va o’simlik sovuqqa shuncha chidamli bo’ladi. SHuning uchun quruq urug’lar 100-200⁰C gacha sovuqqa chidaydi, ivitilgan yoki nishlagan urug’lar esa salgina sovuqdan nobud bo’ladi.