Mundarija kirish I bob. Misr XIX asr oxiri-xx asr boshlarida

II BOB. Misrda ingliz protektoratining o`rnatilishi
2.1 Misrning Buyuk Britaniya tomonidan egallanish jarayoni
1882 yil iyun­da Istanbulda Misr muammosi bo`yicha konferensiya chaqirildi. Konferensiyada qatnashgan barcha yevropa davlatlari qatori Angliya delegatsiyasi ham Misr xududini anneksiya qilmaslik yoki bosib olmaslik to`g`risidagi qarorni imzolashga majbur bo`ldi. Biroq Aleksandriyada safarda bo`lgan Angliya eskadrasining boshlig`i vitse-admiral Seymur konferensiya qarorining tasdiqlanishini kutib o`tirmasdan, Aleksandriyaning harbiy gubernatoriga ig`vogarona ultimatum jo`natdi. Unda misrliklardan ular tomonidan olib borilayotgan port qurilishini 24 soat ichida to`xtatish talab `ilingan edi. 1882-yil 11- iyul kuni inglizlar floti Aleksandriyani bombardimon qilishni boshladi¹⁰. Keyin 25 ming kishilik piyoda qo`shinlar shaharni bosib oldi. Fransuzlar urush xarakatlarida qatnashmadilar.
Misr jamiyatining barcha yevropalashgan qatlamlari inglizlardan panoh izlab Aleksandriyaga kela boshladilar. Tez orada hadiv Tevfik ham o`z xalqining manfaatlarini sotib, Aleksandriyaga ke­lib oldi. Qohirada inglizlar bosqiniga qarshi mudofaani tashkil qilish va boshqarish uchun harbiy kengash tashkil qilindi, zodagonlar, ruhoniylar va vatanchilar vakillaridan iborat Favqulodda majlis chaqirildi. Ochik ziddiyat boshlandi. Hadiv Arabiyni hokimiyatdan chetlashtirib, isyonchi deb e’lon qildi. Unga javoban Arabiy hadivni «inglizlar asiri» deb hisoblashini bildirdi. Favqulodda majlis Tevfikni hokimiyatdan chetlatib, Arabiyni qurolli kuchlar bosh qo`mondoni etib tayinladi. Arabiyning ixtiyorida 19 ming muntazam qo`shin va 40 ming yangi safarbar qilinganlar bor edi¹¹. Misr armiyasi o`q-dorilarning katta zaxirasiga, ko`plab qurollarga, jumladan 500 ta to`plarga ham ega edi.
Misrni himoya qilishning strategik rejasi ham ishlab chiqildi. Ammo Arabiyning harbiy-strategik xatosi shunda ediki, u ing­lizlar Suvaysh kanalining betarafligi haqidagi konvensiyani buzmaydi, deb xisoblab, kanal tomonning 10.Фридман Л. A. Капиталистическое развитие Египта.M.:1963.- B 18.
11.Ротштейн Ф. A. Захват и порабощение Египта.- M.:1959.- B 274.
mudofaasini kuchaytirmadi. Inglizlar esa bundan foydalanib, kanalning betarafli­gi to`g`risidagi konvensiyani ham inobatga olmasdan, Port-Said va Ismoiliyaga Xindistondagi qo`shinlarni tashladilar va shu tariqa Qohiraga ikki tomondan hujumni ta’minladilar. Buning ustiga, ayrim hududlarni himoya qilish topshirilgan badaviylarning yo`lboshchilarini inglizlar sotib oldilar. Natijada Arabiy mag`lubiyatga uchradi, 1882-yil 14-sentyabr kuni ingliz qo`shinlari Qohirani egalladilar. Arabiy qamoqqa olindi va sud hukmiga ko`ra Seylonga (Shri Lanka) surgun qilindi¹².
Bu davrda chet el aralashuviga qarshi tura oladigan arab milliy birligi shakllanmagan edi. Milliy burjuaziya xali kuchsiz, o`z imtiyozlarini kengaytirish yo`lida kelishuvlarga moyil edi. Arabiyga qo`shilgan feodal elementlar va ko`chmanchi qabilalar boshliqlari eng og`ir damlarda ochiqchasiga xiyonat yo`lini tanladilar. Bu faktorlarning hammasi bir bo`lib milliy-ozod­lik harakatining mag`lubiyatiga olib keldi va Misrning Angliya mustamlakasiga aylanishi jarayonini osonlashtirdi.
Misr rasman Usmoniylar imperiyasi tarkibida qolayotgan bo`lsada, butun ijro hokimiyati Angliyaning bu yerdagi bosh konsuli qo`lida jamlangan edi. Fransiya bilan tarang munosabatlar saqlanib qoldi. Faqat 1904-yili Angliya Fransiyaning Marokashdagi maxsus holatini tan olganidan so`ng, Fransiya Angliyaning Misrdagi shunday holatini tan oldi.
Misrning qarzi masalasi hamon murakkabligicha qolayotgan edi. Uni to`lashga har yili Misr yalpi mahsulotining chorak qismi sarflanardi. Ingliz boshqaruvi qarzlar evaziga mamlakatni qattiq ekspluatatsiya qilish va talash yo`liga o`tdi. 1880-yildan 1907-yilgacha paxta eksporti 8 mln dan 30 mln f. st. gacha ko`paydi. Bu o`z navbatida, sug`orish tizimlarini qurish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash ishlarini ham bir qadar rivojlantirdi.
Chet el, asosan ingliz kapitalining faol kiritilishi 1882-yil­dan so`ng mamlakatning jadal rivojlanishiga olib keldi. XX asr boshlarida sanoat ishchilari
soni yarim milliondan oshib ketdi, ularning sal kam yarmi yevropaliklar edi.
12. Арабские страны Западной Азии и Северной Африки.-M.: 1997.- B 158.
Misrda ilgari vayron qilingan yevropalashtirish belgilari: klublar, restoranlar, turli xil salonlar yangidan paydo bo`ldi; telegraf, telefon, kinematograf, nashriyotlar ishlay boshladi. Jamiyat ikki guruhga: asosan Yevropada ta’lim olganlardan iborat g`arblashtirish tarafdorlariga va islom normalarini himoya qiluvchilarga bo`lindi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida ishchilar harakati, kasaba uyushmalari va sotsialistik harakatlar ham vujudga kelib, ularning ishtirokchilari asosan yevropaliklar vakillari edi. Misrliklar bu harakatlarga juda sust qo`shilardi.
Buyuk Britaniyaning Misrni bosib olishi Angliya-Frantsiya munosabatlarida keskinlikni keltirib chiqardi. Buyuk Britaniya va Fransiya o'rtasidagi Misrdagi qarama-qarshiliklar faqat 1904-yilda Antanta tashkil etilishi munosabati bilan hal qilindi. 1914-yil 14-dekabrda Buyuk Britaniya Misrni o'zining protektorati deb e'lon qildi, uni Usmonli imperiyasidan ajratib, hadiv Abbos II Xilmini taxtdan tushirdi, ammo birinchi jahon urushi paytida Misr masalasi ochiq qoldi.1915-yil yanvar oyida Sinay frontidagi jangovar harakatlar davomida turk armiyasi Sinay yarim orolini egallab oldi va Suvaysh kanalini kesib o'tishga harakat qildi, ammo bu muvaffaqiyatsiz tugadi. 1916-yilda turk qo'shinlari Germaniya-Avstriya qismlari ishtirokida Suvaysh kanalini kesib o'tishga yana ikkita urinish qildilar¹³, ammo ular ham muvaffaqiyatga erishmadilar. Shundan so'ng Misrdagi Britaniya kuchlari hujumga o'tishdi, dushmanni Sinay yarim orolidan quvib chiqarishdi va 1916-yil 21-dekabrda el-arishni egallab olishdi¹⁴. Ular Falastin frontida hujumga tayyorgarlik ko'rishni boshladilar.
1918 yil fevral oyida harbiy kabinet nihoyat qo'shib olinishiga va protektoratning saqlanishiga qarshi chiqdi, sultonlik unvonini qabul qilgan Husayn Kamil inglizlarning himoyachisi bo'ldi. Mamlakatdagi eng yuqori ingliz amaldori-diplomatik agent va mamlakatdagi barcha haqiqiy hokimiyat to'plangan bosh konsul - oliy komissar deb nomlana boshladi.Urush tugashi bilan milliy burjuaziya mustamlakachilik rejimi sharoitida u qudratli Metropol burjuaziyasi bilan raqobatlasha olmasligini tobora ko'proq angladi, uning bosimi ostida u Misr
13^.Хурани.А.H. Великобритания и арабский мир.- M.:1945.- B 78.
14^.Фридман Л. A. Капиталистическое развитие Египта.-M.:1963.- B 45.
bozorida o'z mavqeini yo'qotishi kerak edi. Urush tugaganidan so'ng, Britaniya hukmronligini saqlab qolish uchun faqat saroy kamarillasi, komprador burjuaziyasining tor qatlami va yer aristokratiyasining bir qismi manfaatdor bo'lib, ular aslida butun millatga qarshi turishgan.
1918 yil oxirida Misr Qonunchilik palatasining sobiq vitse-prezidenti Saad Zaglyul "Vafd" partiyasini ("delegatsiya") tashkil etgan tarafdorlari bilan milliy talablar Xartiyasi ostida imzo to'plash kompaniyasini boshladi, eng muhimi Misrga to'liq mustaqillik berish edi.1919-yilda mamlakatda Britaniyaga qarshi kuchli isyon boshlandi. Undan oldin Qohirada "Vafd" rahbari Zaglyulning hibsga olinishiga qarshi ommaviy namoyish bo'lib o'tdi. Misrda katta armiyani jamlagan inglizlar bu harakatni bostirishdi.
Xalq qo'zg'olonini bostirgan Buyuk Britaniya hukumati 1919 yil oxirida Misrga mustamlakalar vaziri Alfred Milner boshchiligidagi komissiyani yubordi. Ishdagi vaziyatni o'rganib chiqib, u mustamlakachilik hukmronligi shaklini o'zgartirish zarur degan xulosaga keldi. Komissiya Misrning mustaqilligini tan olishni tavsiya qildi, Agar u bilan Buyuk Britaniyaning harbiy-strategik, siyosiy va iqtisodiy manfaatlari daxlsizligini kafolatlaydigan shartnoma tuzilgan bo'lsa. Shuningdek, u milliy ozodlik harakatidan o'ng qanotini ajratib olish va u bilan hamkorlik qilishni maslahat berdi.