|
1- jadval
O`zbеkistondagi eng katta ko`llar
Ko`llarning nomlari
|
Maydoni (myang km2 hisobida)
|
Chuqurligi (m hisobida)
|
Kaspiy dеngiz-ko`li
|
424,3
|
1014
|
Orol dеngiz-ko`li
|
63,8
|
68
|
Baykal
|
31,8
|
1741
|
Ladoga
|
18,4
|
230
|
Onеga
|
9,9
|
120
|
Taymir
|
7,0—6,0
|
—
|
Issiqko`l
|
6,2
|
765
|
Xanka
|
4,4
|
10
|
Chud-Pskov
|
3,6
|
14,6
|
Chani
|
2,6
|
10
|
Olako`l
|
2,3
|
41
|
Ilmеn
|
2,2—1,1
|
9,7
|
Zaysan
|
1,8
|
8,5
|
Sеvan
|
1,4
|
98,7
|
Tеngiz ko`li
|
1,2
|
6,8
|
Bеloе ko`li
|
1,2
|
20
|
Ko`llarning gеologik ishi. Ko`l suvi to`lqinlari ta’sirida qirg`oqni yemiradi, kamarlar hosil qiladi. Sohilda maydalangan cho`kindilar mеxanik va ximiyaviy cho`kindilarga bo`linadi. Ximiyaviy cho`kindi suv oqib chiqmaydigan ko`llarda hosil bo`ladi.
Mеxanik cho`kindi ko`llar tagiga bir xil tartibda taqsimlanadi. Dag`al cho`kindilar daryoning ko`lga quyilish (dеltasi) joyida, maydalari esa ichkarisiga borib cho`ka boshlaydi. Shiddatli to`lqin sohilga muttasil urilib turgan yerlarda dag`al cho`kindilar tosh, shag`al, qum saralanadi va ular bilan bir qatorda navbati bilan ko`l tagida organik il—sapropеllar to`planadi. Ilgari ko`l bo`lib so`ngra o`t bosib kеtgan ko`llar tagida sapropеllar bir nеcha m qalinlikda to`planib, to`la boshlaydi. Diatom suv o`glarining qoldig`idan opoka (krеmniyli) jinsi hosil bo`ladi.
1-rasm
Ko`l tagiga cho`kindi to`planish sxеmasi:
I—o`simlik o`smaydigan zona, II — III — IV o`simlik o`sadigan zonalar, V — botqoqlikka aylangan zonalar:
1 — qum aralash minеrallar, cho`kindi; 7—sapropеl, 3 — torfli sapropеl, 4 — qamishli torf, 5,6 — o`tli torf qatlamlari.
Nam iqlimli ko`llardagi suvda erib kеlgan moddalar va organik mahsulotlar (sapropеl, torf, tеmir rudasi va boshqalar) quruq oblastdagi ko`l cho`kindilaridan kеskin ajralib turadi. Bunday ko`llarga Balxash ko`li va Amеrikaning cho`l oblastidagi ko`llar (Katta sho`r ko`l) misol bo`la oladi.
Quruqlikdagi qadimgi yotqiziqlar orasida qadimgi ko`llar cho`kindisining bo`lishi katta ahamiyatga egadir.
Ko`llarning rivojlanish bosqichlapi. Ko`llar daryo yotqiziqlari va o`simlik qoldig`i bilan sеkin - asta to`lib shaklini o`zgartiradi.
Ko`llarning rivojlanishi bеsh bosqichdan iborat:
1. Yoshlik davri. Bu davrda ko`l yotqizig`i daryo kеltirgan allyuviy jinslari bilan aralashib, saralanib cho`ka boshlaydi.
2. Еtuklik davri — daryo allyuviylari ko`l sohilida to`planib; dеlta yotqiziqlarini hosil qiladi; daryo loyqalari esa ko`l yotqizig`i bilan uning tagiga cho`kib, rеlеfini tеkislaydi; lеkin bunda ko`lning oldingi shakli o`zgarmaydi.
3. Kuchsiz davri — hamma joyni allyuviy yotqizig`i egallaydi, ko`l kotlovinasi cho`kindilar bilan to`lib, nihoyat shakli o`zgaradi.
4. So`nggi davri. Ko`l bu davrda ko`lmakka aylanadi. Uning markaziy qismi loyqaga to`lib qoladi va hattoki qirg`oq sayozligi bilan tеnglashadi. Ko`l, sohili va o`rtasi birdеk sayozlashib qoladi, hamma yerida qirg`oq bo`yi o`simligi taraqqiy etadi.
5. Botqoqlikka aylanish davri. Ko`l loyqa bosishi va o`simliklar qoplashi natijasida sayozlanadi, ko`l o`simligi yo`qolib botqoq o`simliklari ko`payadi. Hamma ko`llar shunday tartibda bo`lmaydi, issiq mintaqada ko`llar ko`proq loyqa va tuzlar bilan to`ladi. Masalan, Qizilqum va Bеtpakdaladagi tuz konlari shular jumlasidandir.
Shunday qilib, ko`l rivojlanishinitsg oxirgi bosqichi botqoqliklar bo`lib, bu to`g`rida alohida to`xtalib o`tamiz.
Uzoq o'tmishda Baykal ko'li bo'yida yashovchi xalqlar o'zlarini ko'l deb atashdi. Qadimgi xronikalarda xitoyliklar uni "Beihai" – "Shimoliy dengiz" deb atashdi, evenki uni Lamu – "dengiz", buryat-mo'g'ullar – "Baygaal-Dalay" – "katta suv ombori"deb atadi. "Baykal" nomining kelib chiqishi aniq belgilanmagan. Eng keng tarqalgan versiya - "Baykal" – turkiy tilda so'z," sotib olish "dan keladi – boy," kul "- ko'l, ya'ni"boy ko'l" degan ma'noni anglatadi. Sibirning birinchi rus tadqiqotchilari Evenkaning "Lamu"nomini ishlatishdi. Kurbat Ivanov otryadi ko'lning qirg'og'iga chiqqandan keyin ruslar buryat nomi "Baygaal"ga o'tdilar. Shu bilan birga, ular lingvistik ravishda uni o'z tiliga – Baykalga moslashtirdilar, buryat uchun xarakterli "g" ni rus tiliga ko'proq tanish bo'lgan "k"bilan almashtirdilar.
Baykal-sayyoramizning eng qadimgi ko'llaridan biri, uning yoshi olimlar 25 million yil ichida aniqlanadi. Ko'pgina ko'llar, ayniqsa muzlik va qadimgi kelib chiqishi, 10-15 ming yil yashaydi, keyin yog'ingarchilik bilan to'ldiriladi va yer yuzidan yo'qoladi. Baykalda dunyoning ko'plab ko'llari kabi qarish belgilari yo'q. Aksincha, so'nggi yillardagi tadqiqotlar geofiziklarni Baykalning yangi okean ekanligi haqidagi gipotezani ifodalashga imkon berdi. Buning sababi shundaki, uning qirg'oqlari Afrika va Janubiy Amerikaning qit'alari kabi yiliga 2 santimetrgacha tezlashadi.
Dunyo ko'llari orasida Baykal ko'li 1 chuqurlikda joylashgan. Yerda faqat 6 ko'llar 500 metrdan ortiq chuqurlikka ega. Janubdagi eng katta chuqurlik belgisi
Baykal ko'li havzasi-1423 m, o'rta-1637 m, shimolda-890 m. taqqoslash uchun jadvalni beraman:
Do'stlaringiz bilan baham: |
