Mundarija: Kirish. Hozirgi o'zbek adabiy tilida o'zga gapli qurulmalarning talqini

2. O‘zga gapli qurilmalar haqidagi nazariy qarashlar.
О’zga gapli qurilmalar sintaktik tuzilishi, nutqdagi vazifasi, ohangi, tarkibi jihatidan mustaqil tuzilmalar hisoblanadi. О’zga gapli qurilmalar boshqalarning fikr-mulohazasini bayon qilish jarayonida o’zga shaxs va so’zlovchi nutqining qorishuvi natijasida yuzaga keladigan sintaktik birliklardir. О’zganing gapi muayyan shaxsning fikrini muallif gapi orqali ifodalanishidir. ―О’zga gap‖ grammatik atama sifatida odatdagi o’z lug’aviy ma‘nosidan (boshqa,
o’ziniki bo’lmagan) farq qiladi. Bu atama muallif bayonigacha iste‘molda, aloqa-aralashuvda bo’lgan va ikkinchi marta qayta qo’llanilayotgan barcha turdagi gaplarni anglatadi. Shu sababli o’zga gap vazifasida nafaqat boshqalarning gapi, hatto muallifning o’zi tomonidan ilgari aytilgan gapi ham qo’llana oladi. Hatto qushlar, hayvonlar, ba‘zi predmetlarning tovushi yoki ularga qilingan muomala ham o’zganing gapi holida bayon etilishi mumkin. Masalan, ―-Bu yoqda nima
qilib yuribsiz?-dedim‖ (A.Q.) gapida o’zganing gapi muallifning ilgari aytilgan gapini ifoda etsa, ―Faqat buxgalteriya joylashgan xonadan cho’t tovushi eshitilar edi: ―shaq-shuq‖ (O.) gapida o’zga gap predmetning tovushini aks ettiradi.
Tilshunoslikda o’zga gapli qurilmalarning, asosan, ko’chirma gap, o’ziniki bo’lmagan o’zga gap va o’zlashtirma gapdan iborat ko’rinishlari farqlanadi. Tilshunos olim A.Abdullayev bu turga qo’shimcha tarzda tematik, bilaterial, chog’ishtirma va aralash turdagi o’zga gaplarni ham
ko’rsatadi. О’zga gapning qayd etilgan har bir ko’rinishi o’zganing gapini bayon etish xarakteri hamda sintaktik vazifasiga ko’ra farqlanadi.
Ko’chirma gapli qurilmalarda o’zganing gapi hech o’zgarishsiz aynan beriladi.Masalan, ―Yashang, oshpaz!‖-kinoya bilan qichqirdi О’ktam» (O.) gapida ―Yashang, oshpaz!‖ gapi o’zganing gapi hisoblanadi.