Mundarija kirish. 3 I bob. Transmiluy korporatsiyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishining ilmiy nazariy asoslari 8

¹ UNCTAD World Investment Report - 2009, xxi

² Milliy va jahon iqtisodiyoti/Z. Yo’ldoshev [va boshq.].T.:Cho’lpon NM1U, 2014. 274, 275-betlar

³ State of the World: Moving Towards Sustainable Prosperity, Worldwatch Institute, 2012

8



joylashgan korxonalaming texnologik siklini birlashtiradilar, firma ichidagi mehnat taqsimotini amalga oshiradiiar. TMK ga kirgan har bir korxona kelishilgan siyosat va yagona umumiy strategiya chegarasida faoliyat yuritadi. Har xil TMK larda bitta yoki undan ko’p qaror qabul qiluvchi markazlar mavjud. TMK aktivlari umumiy xususiy mulk bilan bog’lik. Har bir TMK dan bir-biriga bog’lik korxonalar orasida ITTKI(NIOKR) natijalari rcsurslar va javobgarliklar taqsimlanishi kelishib oiingan.
Xo’sh, Transmilliy korporatsiyalar deganda nimani tushunamiz va ushbu toifadagi kompaniyalar qanday ta’riflanadi? Bu haqida turfa qaraslilar mavjud bo’lib, Rossiyalik iqtisodchilar quydagicha ta’rif beradi:
“Transmilliy korporatsiyalar (TMK) - bu xorijiy aktivga ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ulaming ishlab chiqarish va savdo-sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. ¹ ” Ya’ni, ikki va undan ortiq davlatlar hududida o’z faoliyatlarini olib bomvchi kompaniyalarga aytiladi.
“ Ko’pmilliy korporatsiyalar (KMK) - ishlab chiqarish va ilmiy tadqiqotchilik asosida bir necha davlat milliy korporatsiyalarini birlashtiruvchi xalqaro korporatsiyadir.” Bunga misol qilib, 1907 yilda Angliya-Gollandiya davlatlari tomonidan tashkil etilgan “Royal-Dutch Shell” konsemini ko’rsatish mumkin.
TMK va KMK orasidagi farq quydagilardan iborat:
•TMK lar kapitali va nazorati bo’yicha milliy, ya’ni, TMK egasi bir davlat kapitali egasi hisoblanadi, lekin o’z faoliyati bo’yicha xalqarodir;
•KMK lar egalari bo’lib ikki, uch yoki bir necha davlatlar kapitallari egalari hisoblanadi.²
Jahon tajribasida ko’rishimiz mumkin bo’lgan holat shuni ko’rsatmoqdaki, ya’ni, TKM, KMK tushunchalari nazariy jihatdan bo’linib o’rgatiladigan bo’lsa ham, jahon amaliyotida yuqoridagi tasniflarga ega kompaniylami umumiy qilgan holda transmilliy korporatsiyalar (TMK) deb yuritiladi.