Mundarija kirish 3 bob. So‘zning funksiyasi

III BOB. TIL UNSURLARINING FUNKSIONAL FAOLLIGI

Ko‘rib o‘tganimiz singari, har bir til belgisining sintaktik faolligini ta’minlash uchun eng avval uni nisbatan kattaroq belgi tasarrufiga ko‘chirib o‘tkazmoq zarur. Boshqacha aytganda, tilning har qanday belgisi ham o‘zi mansub bo‘lgan belgilar doirasida aktuallasha olmaydi. Masalan, fonema fonemalar ichida, morfema morfemalar qolipida, so‘z so‘z tarkibida va hokazo. Chunki har bir belgilar turkumi shu belgilarning o‘ziga xos darajadagi zahirasi sanaladi va ularni mavhum, umumiy tushunchalar sifatida o‘zida saqlaydi. Shuning uchun ular iyerarxik (pog‘onali) munosabat qoidasi asosida faollik belgisini oladi.¹

Ana shulardan kelib chiqib, til belgilarining sintaktik faollashuvini ularning funksional faolligi bilan bir xil hodisa deb tushunmoq kerakmi, degan savol tug‘iladi. Shuni aytish kerakki, sintaktik jihatdan faollashmagan biror bir til belgisi na semantik, na sintaktik funksiya bajara oladi.

Shuni ham eslatib o‘tish kerakki, sintagmatik zanjir doirasida muxtor holatda faollashayotgan til belgilari har doim belgili tarzda beriladi va bunday belgilar ma’lum bir gap orqali ifodalanayotgan xabarning umumiy mazmunini kengaytirish yoki izohlash uchun xizmat qiladi. Biroq gap unsurlarining semantik va sintaktik maqsadlarga ko‘ra faollashuvini bir-biridan farqlamoq kerak. Chunki semantik maqsadga ko‘ra faollashayotgan so‘z ishtirokisiz ham gap tuzilishi mumkin, sintaktik maqsadga ko‘ra faollashayotgan so‘z ishtirokisiz esa gap tuzilishi mumkin emas. Shuning uchun gap unsurlarining semantik vazni bilan sintaktik salmog‘ini har doim farqlamoq zarur. Fikrimiz isboti uchun quyidagi misolni tahlil qilib ko‘raylik: