Mundarija: I. O‘quv materiallar 1 Ma’ruza mashg‘uloti materiallari

 
 

---

O‘z-O‘zini nazorat qilish savollari
1. Sport faoliyatida irodaviy zo‘r berishlar deganda nimani tushunasiz?
2. Sport faoliyatingizdagi muskullar zo‘riqishidagi irodaviy zo‘r berishning
o‘ziga hos jihatlarini ochib bering? 
3. Diqqatni zo‘riqishidagi irodaviy zo‘r berishni yoritib bering.
4. Tanlangan sport turingizdagi holdan toyish va charchoq hissini yengish bilan
bog‘liq irodaviy zo‘r berishlarni izohlab bering? 
5. Kun tartibiga rioya etish bilan bog‘liq irodaviy zo‘r berishlar deganda nimani
tushunasiz? 
6. Xavf-xatar va tavakkalni yengib o‘tish bilan bog‘liq irodaviy zo‘r berishni
ta’riflang. 
7. Tanlangan sport turida paydo bo‘ladigan irodaviy zo‘r berishlar tavsiflang? 
 
 
 
 
 
20-MAVZU. Sportdagi hissiy-emotsional kechinmalarning xususiyatlari. 
 
Reja: 
1. Sport faoliyatidagi kuchli va yorqin emotsional kechinmalar 
2. Sportdagi xissiy emotsional kechinmalarning xususiyatlari.
Sport faoliyati kuchli va yorqin emotsional kechinmalari bilan ajralib turadi.
Sportni his tuyg‘ularsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Sport faoliyatining kuchli his 
tuyg‘ularga boyligi, ularning emotsional jozibadorligi - bu sportning inson 
shaxsiyatiga ijobiy ta’sir qilishidagi eng muhim shartlardan biridir. Ammo 
sportdagi emotsional kechinmalar boshqa his−tuyg‘ular kabi stenik yoki astenik 
bo‘lishi, ular insonning tabiiy jarayondagi xatti-harakatlariga ham ijobiy ham,
salbiy ta’sir etishi mumkin.
Sport faoliyati jarayonlarida namoyon bo‘ladigan ko‘plab hilma hil his 
tuyg‘ular orasida quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Sport mashg‘ulotlari jarayonida organizmning hayot faoliyatida yuz 
beruvchi katta o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional kechinmalar. Sport 
mashg‘ulotlari uchun hos bo‘lgan va uning asosiy jihatlaridan biri bo‘lgan 
mushaklarning kuchli faolligi me’yorida kechsa, unga doimo o‘ziga hos ko‘tarinki 
kayfiyat hamroh bo‘ladi (harakatlarning o‘ta chaqqonligi, nutqdagi ortiqcha baland 
parvozlik va hokazolar) shuningdek, bunday holatlarda kishida serg‘ayratlik,
hayotdan hushnudlik kayfiyati ustuvor bo‘ladi. Ba’zan mashqlardan o‘ta zo‘riqqan 
holatda ayni shunday mushaklarning faolligi sportchida astenik his -tuyg‘ularni,
ya’ni: sillaning qurishi, norozilik va hokazolarni uyg‘otishi mumkin. 
2. Texnik jihatdan o‘ta murakkab, qiyin va havfli jismoniy mashqlarni yuqori 

---

darajadagi mukamalligi bilan bog‘liq emotsional kechinmalar. Ushbu histuyg‘ular 
organizmning umumiy ish qobiliyati yuqori darajada ekanligini ifodalab,
mazkur harakatni bajarishda erishilgan yutuqdan lazzatlanish va bu orqali sportchi 
ongida o‘z shaxsining boshqalardan ustun ekanligini his etish tuyg‘ularini aks 
ettiradi. Albatta o‘zingni kuchli, chaqqon, jasur, qo‘rqmas, chidamli, o‘z kuchiga 
ishongan, hamda har kim ham bajara olmaydigan qiyin mashqlarni bajarishga 
qodir deb his etish kishi uchun yoqimli. Bu tuyg‘ular sportchining katta 
qiyinchiliklarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan katta irodaviy kuch ko‘rsata olish 
qobiliyati bilan taqqoslanadi. Bu esa sportchi xarakteridagi asosiy fazilat 
hisoblanib unga ko‘ra sportchining faqat o‘zi emas, balki uning tevarak 
atrofidagilar ham uning shaxsiy fazilatlariga baho beradilar. Shu o‘rinda juda katta 
irodaviy matonatni talab etuvchi sport vazifalarini muvaffaqiyatli hal etgan 
sportchi nafaqat o‘zgalarning ko‘z o‘ngida, balki o‘zining ko‘z o‘ngida ham 
nihoyatda ulg‘ayishini ta’kidlash zarur.
Aksincha, sport mashg‘ulotlarida ba’zan yuz berib turadigan jarohat olish, lat
yeyish, qiyin mashqlarni bajarish paytida yuz beradigan omadsizliklar, albatta,
sportchilarda astenik (salbiy) emotsional tuyg‘ularni keltirib chiqaradi: masalan,
o‘ziga ishonchsizlik, qo‘rquv, tormozlanish va hokazolarni keltirish mumkin.
Havfli jismoniy mashqlarni bajarish chog‘ida sportchilar his etadigan stenik (ijobiy) 
his-tuyg‘ularga asosan sport harakatlarini qiyin sharoitlarda bajarishdan paydo 
bo‘ladigan qo‘rquv hissini yengish asosiy omil bo‘lib hizmat qiladi. Yuqori 
darajadagi sport tehnikasiga ega tajribali sportchida havf-hatarni sezish va unga 
yondosh bo‘lgan qo‘rquv hissi uning xatti-harakatlarini izdan chiqarmaydi,
aksincha unga havf-hatarni yengib o‘tishga yo‘naltirilgan sezilarli darajadagi 
kuchquvvat baxsh etadi. Bunday paytlarda sportchida takror va takror ravishda 
tavakkal hissini boshdan kechirish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. Zero, bunday tavakkal 
hissiyoti sportchiga o‘ziga hos qoniqish va huzur bag‘ishlaydi. Sababi, bu tuyg‘uni 
sportchi o‘zining havfli to‘siqni yengib o‘tishga qodir bo‘lgan qobiliyati va kuchiga 
ishonish, uni anglab yetish tuyg‘ulari bilan birga parallel ravishda boshdan 
kechiradi.
3. Sport kurashlarining borishi bilan bog‘liq bo‘lgan emotsional kechinmalar. 
Ushbu his-tuyg‘ular nihoyatda kuchli hayajonli tarzda kechib, unda sportchilarning 
g‘alaba qozonishga yoki eng yuqori sport natijalarini ko‘rsatishga yo‘naltirilgan 
ulkan intilishlari, xatti-harakatlari ifodalanadi. Ushbu emotsional his-tuyg‘ular o‘z 
sur’ati bilan odamning oddiy kundalik hayotida kechiriladigan his-tuyg‘ularidan 
ancha balandroq va kuchliroq ta’sirga egadir. Ko‘pgina hollarda ular emotsional 
his-tuyg‘ularning o‘ziga hos ifodasi tarzida sportchi mimikasida ham o‘z ifodasini 
topadi. Sportga oid kurashlar jarayonida eng mas’uliyatli vazifani muvaffaqiyatli 
hal etilgan paytda (masalan, raqiblar darvozasiga to‘p urilganda) g‘alabaga hos 
emotsional kechinmalar o‘zining eng yuqori darajasiga, ya’ni shodlik,
hursandchilik affekti darajasiga yetishi mumkin. Mag‘lubiyat yuz berganida esa 
sportchilarda o‘zini yo‘qotib qo‘yish, holsizlik va o‘ziga ishonchsizlik paydo 

---

bo‘ladi. Sport musobaqalari davridagi emotsional holatlar aksariyat hollarda kuchli 
hayajonlanish bilan xarakterlanib, ularni ba’zan “Sport jahldorligi” deb ham 
nomlashadi. Bunday holat nihoyatda katta harakatlantiruvchi kuch ahamiyatiga 
egadir; bunday holatda sportchi o‘zida ulkan kuchni his qiladi, ayni paytda 
charchoqni mutlaqo unutadi, uning barcha psixik jarayonlari o‘ta keskinlashadi.
Sportchida tezkorlik va kuchni talab etuvchi reaksiyalar qobiliyati nomoyon bo‘ladi.
4. Estetik hissiyotlar. Aksariyat hollarda estetik his-tuyg‘ular jismoniy 
mashqlarni mukammal bajarishni ifodalovchi harakatlar ritmini, ularning shakl 
go‘zalliklarini va boshqa tomonlarini idrok etish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu tuyg‘ular 
gimnastika, konkida figurali uchish va shu kabi boshqa sport turlarida yuzaga 
keladi. Sport mashg‘ulotlari yoki musobaqalari bo‘lib o‘tayotgan tashqi 
shartsharoitlarni idrok etish tufayli tug‘iladigan his-tuyg‘ular ham katta estetik 
ahamiyatga molikdir. Musobaqalarning tantanavorligi, musobaqa joylarining 
tashqi tomondan juda go‘zal qilib bezatilishi, ishtirokchilarning barchasi kiyib 
olgan bir hil sport kiyimlari, yuzlab, minglab tomoshabinlarning ishtirok etishi,
ularning sportchilarga ko‘rsatayotgan diqqat e’tibori, hurmat, ehtirom va 
qiziqishlari – bularning barchasi musobaqa ishtirokchilarida nihoyatda yuqori 
emotsional holatni yuzaga keltirib, ularda muvaffaqiyat qozonish, o‘zlarining sport 
tayyorgarligini eng yaxshi tomondan ko‘rsatish xohishining tug‘ilishiga asos 
yaratadi. Agar sport musobaqalarining tashqi jihatlari u qadar e’tiborga molik 
bo‘lmasa, tashkiliy jihatdan ko‘tarinki ruh, tantanavorlik sezilmasa, bu sportchida 
astenik (salbiy) emotsional kechinmalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
5. Ma’naviy his-tuyg‘ular. Bu his-tuyg‘ular sportchi tomonidan o‘z 
faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglashi bilan bog‘liqdir (sport 
musobaqasidagi o‘z g‘alabasi yoki muvaffaqiyatsizligi uchun jamoa oldidagi 
javobgarlik, faxr his-tuyg‘usi va hokazolar). Ushbu ma’naviy his-tuyg‘ular 
qiyinchiliklarni yengib o‘tishda sportchi uchun barcha kuch-g‘ayratini safarbar 
etishda eng kuchli rag‘batlantiruvchi omil hisoblanadi. Sportga oid kurashlarning 
natijasi aksariyat hollarda sportchining ma’naviy his-tuyg‘ulari va intilishlariga 
bog‘liq bo‘ladi. Jamoa oldidagi mas’uliyat hissi ham bunda katta yordam beradi.
Bunday his–tuyg‘uga ega bo‘lgan sportchi hech qachon o‘z jamoasining 
manfaatlari uchun kurashdan, garchi bu kurash qanchalar qiyin va xavfli 
bo‘lmasin, bo‘yin tovlamaydi.
Shunday qilib, sport faoliyati uchun quyidagi jihatlar hosdir:
a) sportchining shaxsiyatini chuqur qamrab oluvchi va uning faoliyatiga 
nihoyatda ulkan ta’sir ko‘rsatuvchi yorqin va kuchli emotsional kechinmalar; ayni 
paytda bu sportchidan o‘z his-tuyg‘ularini boshqara olish va ulardan astenik 
xarakterga ega bo‘lgan emotsiyalarga qarshi kurasha bilish qobiliyatini ham talab 
etadi; 
b) emotsional his-tuyg‘ular o‘z sifatiga, turiga ko‘ra hilma-hildir. Ular orasida 
oddiy muskul faoliyatiga bog‘liq bo‘lgan jismoniy tuyg‘ulardan to sport jamoasini 
yagona yahlit bir oilaga birlashtiruvchi umumiy manfaatlar asosida yotgan 

---

ma’naviy tuyg‘ularigacha bor; 
v) sport musobaqalari chog‘ida emotsional holatlarning o‘zgaruvchanligi, juda 
tez fursatda tamoman bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan bir tuyg‘udan boshqa 
tuyg‘ularga o‘tib ketish hollari kuzatiladi. Bunga sport musobaqalarining o‘zi ham 
ana shunday o‘zgaruvchan ekanligi sabab bo‘ladi. Chunki musobaqalar ham o‘ta 
jadal sur’atlarda o‘tib, ba’zan ularda mag‘lublikdan g‘oliblikka, g‘oliblikdan 
mag‘lublikka o‘tishlar va hokazo kutilmagan vaziyatlar ham sodir bo‘ladi. 
(P.A.Rudik).