Mundarija: I. Kirish

2.1.Xiva turistlik brendi haqida
O’rta asrlarda Xiva allomalarning shahri bo‘lgan. Bu yerda yirik fan markazlari faoliyat yuritgan – astronomiya, matematika, tibbiyot rivojlangan, buyuk olimlar Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) yashagan va ijod qilgan. Shoh Ma’mun ibn Muhammad huzurida o‘rta asrlarning eng yirik Sharq olimlari ishlagan, ular «Ma’mun Akademiyasi» ni tashkil qilganlar. Sharqda mashhur bo‘lgan XIX asr shoirlari Shermuhammad Munis va Ogahiylar bu yerda o‘z asarlarini yaratganlar. Shahar «Xorazm vohasining durdonasi» nomiga sazovor bo‘lgani bejiz emas.
O‘zining gullab-yashnagan davrida Xorazm davlati xalqaro savdoning eng yirik markazi, Buyuk Ipak yo‘lining asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan qismi edi. Bu yerga Volgabo‘yidan, Hindiston, Eron davlatlaridan savdogarlar kelar edi, savdo karvonlari bu yerdan Yaqin Sharqqa, Sharqiy Turkiston va Xitoyga ketar edi. Xivadan turli-tuman savdo yo‘llari Mo‘g‘ulistonga, Qozog‘iston dashtlari orqali Volga irmog‘idagi skvdo shahri bo‘lgan Saksin shahriga, undan rus knyazliklari va Yevropaga olib borar edi. Arxeologlar qadimiy karvon yo‘llarining yangi-yangi yo‘nalishlarini, jumladan, Xorazmdan Mang‘ishloq tomonga va u yerdan dengiz orqali Quyi Volgabo‘yiga yo‘nalishlarni ochmoqdalar. Bu xivalik savdogarlar Markaziy Osiyo davlatlarining Sharqiy Yevropa bilan olib borgan savdosining katta qismini o‘z qo‘llariga olganligidan dalolat beradi.
Xiva — muzey-shahar, lekin Rim shahri kabi aholi yashaydigan shahardir. Sharqning ko‘pgina shaharlari kabi Xiva Amudaryoning quyi oqimida joylashgan Xeyvak nomli suv havzasi yonida barpo etilgan bo‘lib, Xorazm vohasining sug‘oriladigan yerlarida rivojlanib kelgan.
Buyuk ipak yo‘lining markaziy shaharlaridan biri bo‘lmish Xivani tomosha qilish uchun Xorazmga tashrif buyursangiz albatta “Ichan qal’a”ni kesib o‘tishingizga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘xna shaharning sharqona ruxini his qilish uchun uning bozorlarini, milliy xunarmandchilik saboqlari o‘tkaziladigan maxsus maktablari-yu, chalkash tor ko‘chalarini aylanib ko‘rishingiz mumkin.
1984-1993 yillarda O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida shaharning yoshi aniqlangan. Arxeologik qazishmalar natijasiga ko‘ra, “Ichan qal’a” hududi eramizdan avvalgi V asrda paydo bo‘lgan. Bundan kelib chiqadiki shaharning paydo bo‘lganiga 2500 yildan ortiq vaqt o‘tgan.
Bularning hammasi YUNESKO tashkilotiga Xivani qo‘riqxona ahamiyatidagi shahar deb e’lon qilishga, shaharning ichki qismi bo‘lgan Ichan-qal’ani esa jahon ahamiyatidagi tarixiy yodgorlik deb e’tirof etishga asos bergan. «Avesto» kitobi Xorazm to‘g‘risida tarixiy ma’lumotlar beradi. «Tarixning otasi» deb sanalgan Gerodot Xorazm va xorazmliklar to‘g‘risida gapirib o‘tgan edi. Beruniy esa Xorazmdagi qadimiy dehkonchilik to‘g‘risida hikoya qilgan.
Xiva — tarixiy qurilish, butunligicha bino va inshootlar, aslida ochiq havodagi butun bir shahar amalda tarixiy holida saqlanib qolgan dunyoning bir nechtagina shaharlaridan biridir.
XIX asrga kelib shahar kengaydi, u ikki qismdan, Ichan qal’a yani shahriston (ichki shahar) va Deshon qal’a rabot (tashqi shahar) qurildi. Shahar atrofida esa o‘nlab qishloqlar joylashgan edi. Shahar savdo karvonlari uchun katta ahamiyatga ega shahar bo‘lgan. Metropol vazifasini o‘tash bilan bir qatorda Xiva shaxri diniy, madaniy va ilmiy markaz vazifasini ham o‘tagan. Xozirgi kunga qadar yaxshi saqlanib qolgan ichki qal’a devorlari orasidagi “Ichan qala” eski shahar majmuasi ko‘p sonli masjid, madrasa, minoralari va to‘rtta darvozasi bilan Yuneskoning butun jaxon merosi ro‘yxatiga kiritilgan.