Mundareja Kirsh I. Bob. Ismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari

2.Bob. YOsh sportchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda xalq harakatli o‘yinlari
Xalq harakatli o‘yinlarining boshlang‘ich tayyorgarlik bosqichida shug‘ullanuvchi 11-13 yoshli bokschilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda qo‘llanilish shiddati va xajmlarini me’yorlab olish zarurati mavjud.

Bir qator olimlar S.A. Kosilov [1981], G.S. Sodikova [1985], A.A. Rixsieva, F.N. Nasriddinov, A.I. Rixsiev [1992], P.X. Xodjaev [1993] Z.X. Badaevalarning [1994] ilmiy ishlarida jismoniy tarbiya vosita-larini tanlashda shug‘ullanuvchilarning yoshi, jinsi va tayyorgarligini hisobga olish zarurligi ta’kidlangan.

Mutaxassislar Meykson G.B., Lyubomirskiy L.E. [1989], Soliev X.X. [1997] o‘sib kelayotgan yosh organizmning rivojlanishi va kamol topishi uchun jismoniy mashqlar hayotda muhim ahamiyatga ekanligini ta’kidlaydilar. SHunga binoan o‘smirlik yoshidagi etarli jismoniy yuklamalar organizmdagi ko‘p jarayonlarning rivojlanishini muvofiqlash-tiradi [S.YA. Vaynbaum, 1991], ayni vaqtda jismoniy faollikning etishmasligi esa organizmning funksiyalarini va jismoniy rivojlanishini, chaqqonlik, tezkor-kuch, kuch va chidamlilik kabi asosiy harakat sifatlarining shakllanishini susaytiradi [L.E. Lyubomirskiy, 1982; A.K. Otaev, 1990].

Ko‘p sonli tekshirishlardan ayonki, o‘sib kelayotgan organizmning rivojlanishi va shakllanishi uchun jismoniy mashqlar hayotiy zarurdir [G.B.Meykson, L.E. Lyubomirskiy, 1989]. Bolalar va o‘smirlarning jismoniy yuklamaga moslashishi muhimligini aniqlagan bo‘lib, sportda qo‘llaniladigan yuklama tendensiyasi katta shiddatdagi va xajmdagi yuklamalarning yosh va katta sportchilarni tayyorlash uchun xosdir, bu ko‘pincha bolalarni jismoniy tarbiyalash amaliyotida jismoniy yuklamadan foydalanish tizimiga ko‘chirilmoqda [Verxoshanskiy YU.V. 1988].

V.M. Volkov [1969], S.A. Bakulin [1972], R.V. Guminskiylar [1990] jismoniy yuklamani chegaralash va ilmiy asoslashda tekshiriluvchining funksional imkoniyatlarini hisobga olgan holda quyidagi uch holat bo‘yicha yondashishni tavsiya etadilar. Bular quyidagilar:

1. 
   Alohida fiziologik ko‘rsatkichlar – YUQT, kislorod talabi, o‘pka ventilyasiyasini e’tiborga olib jismoniy yuklamani me’yorlash.
   
2. 
   Harakatning maksimal tezligiga qarab jismoniy yuklama shiddatini me’yorlash.
   

1. 
   Organizmning maksimal energiya ta’minoti imkoniyatlaridan kelib chiqib, yuklama shiddatini baholash.
   

V.M. Zatsiorskiy [1970] yuklamalarni me’yorlashda 5 ta asosiy tamoyillarni hisobga olishni tavsiya qiladi.

1. Mashqlarning davom etishi.

2. SHiddati.

3. Mashqlar oralig‘ida dam olishning davom etishi.

4. Dam olish xususiyati [dam olish tanaffusini boshqa faoliyatlar bilan to‘ldirish].

5. Mashqlarni takrorlash soni.

Sport fiziologiyasida ko‘proq jismoniy yuklamaning 2 ta shiddatdagi turkumlaridan foydalaniladi. Ulardan biri yuklama shiddati, kislorod talabi va ikinchisi sarflangan energiya bilan baholanadi. Boshqacha vaziyatda jismoniy yuklama jadalligining hamma tomoni inson olib borayotgan mexanik ishlarning ko‘rsatkichlariga bog‘lab pog‘onalarga ajartiladi.

N.A. Fomin, [1973], L.E. Lyubomirskiy [1982] har xil biologik yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun yuklamani me’yorlash uslubiyati zamonaviy sharoitda muhim amaliy hamda nazariy ahamiyatga ega va shu asosda ma’lumotlarni aniqlash, ishlab chiqish zarur, aks holda, o‘quvchilarning sog‘lig‘i yosh o‘tishi bilan yomonlashishini aytib o‘tgan.

Mashug‘lotlarga empirik tarzda yondashish, mashqlarni bajarishda ketma-ketlik noto‘g‘ri tanlansa, yakuniy natija rejaga nisbatan boshqacha bo‘lishi mumkin.

M.A.Godik 1980] o‘z manbalarida ijobiy natijalarga erishish uchun dastlab:

1. 
   Alaktat-anaerob [tezkor-kuch], keyin anaerob-glikolitik mashqlar [tezlik-chidamliligi];
   
2. 
   Alaktat-anaerob, keyin aerob mashqlar [umumiy chidamlilik mashqlari];
   
3. 
   Anaerob-glikolitik [kichik hajmdagi], keyin aerob mashqlar qo‘llaniladi deb keltirib o‘tgan.
   

Mamlakatimiz va chet el olimlari tomonidan mashg‘ulot yuklama-larini shug‘ullanuvchilarning yosh xususiyatidan kelib chiqqan xolda tizimlashtirish, rejalashtirish, optimallashtirish, qo‘llaniladigan vosita va usullarni me’yorlash hamda boshqalar yuzasidan ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan [B.A. Miranchuk, 1984; YA.S. Vaymbaun, 1991; B. G. Boyboboev, 1999 va boshqalar].

Biroq boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlarida shug‘ullanuvchi 11-13 yoshli bokschilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda vosita sifatida qo‘llaniladigan xalq harakatli o‘yinlarining shiddat va xajmlarini me’yorlash borasida ilmiy izlanish olib borilmagan.

Tadqiqot ishimizning vazifasi echimini topishda S.V. Xrushevning jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanganda charchashning tashqi belgilari yuzasidan bergan ma’lumotlaridan foydalandik [6-jadval].